حوداث طبیعی و ناگواریی‌هایی که در زندگی انسان رخ می‌دهد، منافاتی با رحمت واسعه خداوند ندارد. قرآن کریم برای این بلایا علل متعددی ذکر کرده است که تکامل انسان و بیداری او از خواب غفلت از جمله آن‌هاست.
شرور طبیعی | نظام آفرینش به گونه‌ای خیره‌کننده، مملو از زیبایی‌هاست. با چشم زیبابینی که خدا به ما عنایت کرده، می‌توانیم زیبایی را در جای جای خلق او ببینیم و از تدبیر او، حیرت کنیم.
با این حال گاهی در عالم اتفاقاتی می‌بینیم که موجب رنج و اندوه ما می‌شود و این سوال را در ما زنده می‌کند که چرا خدایی که در مهربانی مانندی ندارد، مانع این حوادث نمی‌شود. برای مثال همه ما در میان خود یا دوستان یا آشنایانمان افرادی را می‌شناسیم که قربانی سیل، زلزله و سایر بلایای طبیعی شده‌اند. این بلایا که ظاهرا انسان در رخ دادن آن نقشی ندارد را شرور طبیعی می‌گویند.
در این نوشتار به فلسفه رخ دادن شرور طبیعی بر اساس آیات قرآن کریم پرداخته‌ایم.
1. امتحان بندگان
«وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ»؛[1] «قطعا همه شما را با چیزی از ترس، گرسنگی، و کاهش در مال‌ها و جان‌ها و میوه‌ها، آزمایش می‌کنیم؛ و بشارت ده به استقامت‌کنندگان!»
بر اساس این آیه شریفه خداوند متعال بلایا و سختی‌های جهان طبیعت را وسیله‌ای برای آزمایش انسان‌ها قرار داده است. اگر این ناملایمات در زندگی انسان‌ها نبود، چگونه صبور از غیرصبور، شاکر از غیرشاکر و مومن از غیرمومن متمایز می‌شد؟ مگر نه این است که انسان در سختی‌ها حقیقت خود را بروز می‌دهد؟!
2. تکامل و بالا بردن مقام مومنان
«الَّذینَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِیبَهٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ*أُولَٰئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ»؛[2] «آن‌ها که هرگاه مصیبتی به ایشان می‌رسد، می‌گویند: ما از آنِ خدائیم؛ و به سوی او بازمی‌گردیم! این‌ها، همان‌ها هستند که الطاف و رحمت خدا شامل حالشان شده و آن‌ها هستند هدایت‌یافتگان!».
بر اساس اصول دینی، توشه جهان باقی را باید از این جهان فانی برگرفت. بلایای و شرور طبیعی یکی از فرصت‌هایی است که خدا در اختیار انسان قرار می‌دهد تا با صبر پیشه کردن، توشه‌‌ای مناسب برداشته و آخرتش را آباد کند. مطابق آیه شریفه انسانی که در مصبیت‌های این جهانی صبوری پیشه کند، رحمت الهی شامل حالش می‌شود. شعر مشهورِ "هر که در این بزم مقرب‌تر است، جام بلا بیشترش می‌دهند" نیز اشاره به فرصت خودسازی و پیشرفتی دارد که بلا برای انسان ایجاد می‌کند.
3. عامل توجه، بیداری وتوفیق توبه
گاهی هدف خداوند متعال از نزول بلایا و مصیبت‌ها، بیدار کردن انسان‌های غافل است. انسانی که در مستی قدرت و لذت، یاد خدا و مرگ را فراموش کرده و غرق در خوشی‌های دنیا شده است، با رسیدن مصیبت، متوجه ضعف و کاستی خود می‌شود. او می‌بیند که نمی‌تواند در برابر این حوادث از خود دفاع کند و نیاز به پشتیبانی غیبی دارد. این مسئله او را متوجه خدا می‌کند و باعث می‌شود یاد خدا در او زنده شود.
خداوند در آیات متعدد قرآنی به این موضوع اشاره داشته و می‌فرماید: «وَلَنُذِيقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذَابِ الْأَدْنَىٰ دُونَ الْعَذَابِ الْأَكْبَرِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ»؛[3] «و قطعا غير از آن عذاب بزرگتر، از عذاب اين دنيا [نيز] به آنان مى‌چشانيم، اميد كه آن‌ها [به خدا] بازگردند».
«وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا إِلَىٰ أُمَمٍ مِنْ قَبْلِكَ فَأَخَذْنَاهُمْ بِالْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ يَتَضَرَّعُونَ»؛[4] «و همانا ما پیغمبرانی به سوی امت‌های پیش از تو فرستادیم، پس (چون اطاعت نکردند) به بلاها و مصیبت‌ها گرفتارشان ساختیم، شاید به درگاه خدا گریه و زاری کنند».
4. اثر تکوینی گناه و نزول بلا
«وَمَا أَصَابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُو عَنْ كَثِيرٍ»؛[5] «هر مصیبتی به شما رسد بخاطر اعمالی است که انجام داده‌اید، و بسیاری را نیز عفو می‌کند!».
جهان هستی به گونه‌ای است که هر کنشی، واکنشی متناسب به آن را دارد. هر اتفاقی پیامدهایی اجتناب ناپذیری دارد که مجموعه قوانین جهان را تشکیل می‌دهد. گذاشتن آب روی آتش موجب رسیدن آن به نقطه جوش می‌شود، برخورد سنگ با شیشه باعث شکسته شدن آن می‌شود و... .
اعمال انسان نیز از این قاعده مستثنا نیستد. هر فعلی که ما انجام می‌دهیم پیامدهایی دارد. بسیاری از این پیامدها برای ما نامشخص و نامعلوم است؛ اما ندانستن ما باعث تغییر واقعیت نمی‌شود. خداوند متعال در آیه شریفه فوق بیان می‌دارد که مصیبت‌هایی که به شما می‌رسد اثر عملی است که انجام می‌دهید. گاهی تأثیر عمل ما بر برخی از حوادث برایمان آشکار می‌شود؛ اما در بسیاری از موارد ما نمی‌دانیم که روابط بین افعال ما و اتفاقات چگونه است. با این حال انسان با حرکت در مسیر هدایتی که انبیا به ارمغان آورده‌‌اند، می‌تواند از این نوع بلایا دوری کند.
حاصل سخن آنکه بلایا و حوادث ناگواری که خاطر انسان را آزرده ساخته و در ابتدا با رحمت الهی ناسازگار می‌نمایند؛ کاملا با خیرخواهی خداوند هماهنگ بوده و هدفی جز رساندن انسان به کمال حقیقی ندارد.
پی‌نوشت:
[1]. بقره، آیه155.
[2]. همان، آیات156و157.
[3]. سجده،آیه21.
[4]. انعام، آیه42.
[5]. شوری، آیه30.