بر اساس روایت امام حسن عسکری علیه‌السلام علما دو دسته‌اند. آنان که هواپرست بوده و به دنبال منافع خویش هستند و علمانی ربانی که در مسیر دین حرکت می‌کنند. ایشان شیعیان را به دوری از دسته نخست و تقلید از دسته دوم امر می‌کنند.
در روزگاری به سر می‌بریم که فتنه ها از هر سو به ما رو کرده و حق و باطل به هم آمیخته شده است. می‌بینیم برخی از روحانیون، سخنانی مخالف دیگران می‌زنند و دین را به گونه‌ای دیگر تفسیر می‌کنند. در این شرایط باید چه کرد؟ آیا باید از مراجعه به علما دست برداشت؟ اگر رهاکردن علما درست نیست، باید کدام سخن را برگزید و کدام را کنار نهاد؟
سخنان گهربار امام حسن عسکری علیه‌السلام می‌تواند در این مسیر چراغ راهمان باشد؛ ایشان در سخنی گهربار شاخصه‌های عالمانی که باید از آنان دوری جست و عالمانی که شایسته است به آنان مراجعه شده و از آنان تقلید شود را تبیین می‌کنند.
یازدهمین اختر تابناک ولایت، عالمی که باید از او دوری شود را این‌گونه معرفی می‌کنند:
1. الْفِسْقَ الظَّاهِر؛ گناه علنی می‌کند.
2. الْعَصَبِيَّةَ الشَّدِيدَة؛ تعصب شدید دارد.
3. التَّكَالُبَ عَلَى حُطَامِ الدُّنْيَا وَ حَرَامِهَا؛ بر مال اندک و حرام دنیا هجوم می‌برد.
4. إِهْلَاكَ مَنْ يَتَعَصَّبُونَ عَلَيْهِ وَ إِنْ كَانَ لِإِصْلَاحِ أَمْرِهِ مُسْتَحِقّا؛ کسی که بر او تعصّب دارد و او را دوست نمی‌دارد را هلاک می‌کند، هرچند سزوار است امرش اصلاح شود.
5. التَّرَفْرُف بِالْبِرِّ وَ الْإِحْسَانِ عَلَى مَنْ تَعَصَّبُوا لَهُ وَ إِنْ كَانَ لِلْإِذْلَالِ وَ الْإِهَانَةِ مُسْتَحِقّا؛ نسبت به کسی که از او خوشش می‌آید با احسان و نیکی برخورد می‌کند، هرچند او سزاوار ذلیل شدن و اهانت باشد.
امام حسن عسکری علیه‌السلام این عالمان را خطری بزرگ برای مردم و دین می‌دانند و حتی خطرناک‌تر از لشکر یزید نسبت به امام حسین علیه‌السلام. این افراد با لباس اسلام به دین ضربه می‌زنند و آن را از درون تحریف می‌کنند. نظیر آنچه علمای یهودی کردند و جز اندکی از دین باقی نگذاشتند.
اما همه عالمان از این دست نیستند. از این رو، این امام بزرگوار به بیان ویژگی‌های عالم راستین می‌پردازند و او را چنین توصیف می‌کنند:
1. صَائِناً لِنَفْسِه؛ نفس خود را پاس می‌دارد.
2. حَافِظاً لِدِينِهِ؛ و دين خود را حفظ می‌كند.
3. مُخَالِفاً عَلَى هَوَاهُ؛ به مخالفت با هواهاى خويش برمی‌خيزد.
4. مُطِيعاً لِأَمْرِ مَوْلَاهُ؛ فرمان خدای متعال را اطاعت می‌كند.[1]
در نتیجه، این افراد دین را برای خود نمی‌خواهند بلکه خود را برای دین می‌خواهند، دنیا طلب نبوده و هدفی جز اجرای دستورات الهی ندارند. دستورات خداوند را همانگونه که هست بیان می‌کنند و منافعشان را بر دین ترجیح نمی‌دهند.
این دسته از علما به فرمایش امام علی علیه‌السلام، برترین مردم بعد از ائمه هستند. آنان چراغ‌هایی هستند که در دوران غیبت خورشیدِ عالَم‌تاب امامت می‌توانند روشنی‌بخش مسیر باشند و انسان را از گمراهی‌ها و ضلالت‌های دوران حفظ کنند.
حاصل آن‌که؛ انسان در عصر غیبت امام زمان علیه‌السلام دو وظیفه دارد؛ در ابتدا باید تلاش کند تا عالِم راستین را بشناسد تا در دام گمراهان گرفتار نشود، و سپس در امور دینی خود به او مراجعه کرده و با تبعیت از او نجات را در آغوش گیرد.
پی‌نوشت:
[1]. طبرسى، احمد بن على، الإحتجاج على أهل اللجاج، نشر مرتضی، 1403ق، ص457و458.
[2]. همان.