مستندات تاریخی نشان از این دارد که استفاده از نمادهای عزاداری مانند عَلَم و پارچه‌های سیاه در دوران حکومت آل‌بویه در میان جوامع شیعی آغاز شد و به تدریج در امتداد زمان گسترش پیدا کرده است.
در منظومه باورهای شیعی، برپایی مجالس عزا برای معصومان و خاندان رسالت علیهم‌السلام اهمیت زیادی دارد، اما اهمیت عزاداری برای امام حسین علیه‌السلام نزد شیعیان جایگاه ویژه‌ای دارد. اهمیت عزاداری برای امام حسین علیه‌السلام، ریشه در محبوبیت ویژه آن حضرت نزد خداوند و تمام پیامبران الهی دارد؛ بر اساس احادیث متعدد، از آدم علیه‌السلام تا خاتم الانبیاء صلی‌الله‌علیه‌وآله برای مظلومیت سیدالشهداء علیه‌السلام اشک غم ریخته‌اند.[1]
گزارش‌های معتبر تاریخی گواه بر آن است که شیعیان پس از دوران سقیفه تا به امروز در اقلیت و تقیه به‌سر برده‌اند. گرچه رعایت تقیه در همه زمان‌ها یکسان نبوده و شدت و ضعف داشته، اما رعایت مصالح اسلام در باورهای شیعی، اهمیت مضاعف دارد.
عزاداری برای امام حسین علیه‌السلام یکی از شعائر شیعی است که در دوران حضور معصومان علیهم‌السلام به آسانی انجام نمی‌شده و بیشتر حکومت‌ها به دلیل داشتن مذهب غیرشیعی، از انجام علنی و آشکار آن ممانعت می‌کردند. از این‌رو شیعیان مراسم‌های عزاداری خود را مخفیانه و در منازل برپا می‌داشتند.
این وضعیت ادامه داشت تا اوائل قرن چهارم هجری قمری که قدرت شیعه در بغداد به عنوان مرکز خلافت اسلامی، افزایش یافت و در نهایت به تشکیل سلسله حکومت آل‌بویه منجر شد. گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهد با روی کار آمدن حکومت آل‌بویه، اجرای مراسم‌های مذهبی توسط شیعیان تغییرات چشمگیری یافتند. نمود ویژه و خاص این تغییرات در عزاداری امام حسین علیه‌السلام آشکار شد.
برای نخستین‌بار از سوی حکومت، روز عاشورا تعطیل رسمی و عزای عمومی اعلام شد. از مردم نیز خواسته شد که با پوشیدن لباس‌های سیاه، اندوه خود را در عزای امام حسین علیه‌السلام نشان دهند. خرید و فروش ممنوع گردید و در بازارها خیمه‌های عزا بر پا شد تا گریه و ندبه برای امام حسین علیه‌السلام و نوحه‌خوانی و برپایی ماتم آن امام شهید، به خوبی برگزار گردد.[2]
فرمانروایان آل‌بویه برخی از سنت‌های عزاداری بومی ایران همچون سینه‌زنی و آویختن نمد سیاه بر گردن را که از رسم‌های دیلمیان بود در عزاداری امام حسین علیه‌السلام به کار بردند. استفاده از عَلَم‌ها و پارچه‌های رنگارنگ در مراسم شیعی در این زمان به فراوانی مشاهده می‌شود.[3]
در مراسم سوگواری به ویژه عزاداری امام حسین علیه‌السلام در روز عاشورا از پارچه‌های سیاه استفاده می‌شد و به‌کار بردن عَلَم‌های سفید در هنگام زیارت مقابر ائمه شیعه علیهم‌السلام به ویژه مرقد امیرالمؤمنین علیه‌السلام و مرقد امام حسین علیه‌السلام در کربلا گزارش شده است. ابن‌جوزی گزارش می‌دهد: «در ماه صفر سال ۴۴۹ قمری به خانه مرحوم شیخ طوسی در کرخ حمله شد و سه عَلَم سفید که مردم هنگام زیارت امیرالمؤمنين على عليه‌السلام با خود حمل می‌کردند، غارت و سوزانده شد».[4]
پی‌نوشت:
[1]. ابن‌قولویه، جعفر، كامل الزيارات، ص64، دار المرتضویة.
[2]. یعقوبی، محمدطاهر، شیعیان بغداد، ص211، شیعه‌شناسی.
[3]. تقی‌زاده، محمود، سنت عزاداری و منقبت‌خوانی در تاریخ شیعه امامیه، ص67، شیعه‌شناسی.
[4]. ابن‌الجوزی، ابوالفرج، المنتظم، ج16، ص16، دار الکتب العلمیة.