توهم دانش، بلای جان بشر

توهم دانایی | وقتی روی صندلی کنار دستی‌اش می‌نشینم، از چهره‌اش می‌خوانم که می‌گوید خدا به دادم برسد از 14 ساعت آینده. سلامم را به سختی با درودی پاسخ می‌گوید و رو به شیشه می‌چرخاند و تا چند ساعتی هیچ نمی‌گوید.

بعد از گذشت چند ساعت، بی‌حوصله شده و زبان به گلایه باز می‌کند و از زمین و زمان شکایت می‌کند و مقصر همه مشکلات را هم دین می‌داند. علم را عظیم می‌داند و دین را حقیر. در انتها برای تأثیرگذاری بیشتر کلامش حالتی عمیق به خود می‌گیرد و می‌گوید جایی خوانده‌ام که «بزرگ‌ترین دشمن دانش، جهل نیست؛ بلکه توهم دانایی است».

از حالت چهره‌اش مشخص است که با این جمله به حساب خود آخرین میخ را بر تابوت دین کوبیده است و نمی‌داند با همین جمله تمام سخنان خود را زیر سؤال برده و در دقیقه 90 گل به خودی زده است.

شاید انتظار داشت آیه و روایت بخوانم، اما وقتی از کارل پوپر[1] و فایرآبند[2] نام بردم، متعجب شده و چهره‌اش تغییر کرد. برایش گفتم آن‌گونه که پوپر می‌گوید، علم تجربی نمی‌تواند چیزی را اثبات کند و تنها وظیفه علم، ابطال نظریه‌هاست و پایبندی ما به دانش تا هنگامی است که بطلان آن برایمان روشن نشده باشد.[3] جمله فایرآبند را نقل کردم که می‌گوید: «انتقاد من از علم جدید این است که مانع آزادی اندیشه شده است. اگر برای این کار دلیل بیاورند که علم به حقیقت رسیده است و اکنون به ناچار از آن تبعیت می‌کنند، آن‌گاه خواهم گفت که بجای کشف چنین هیولایی و سپس تبعیت از آن، چه بسیار کارهای بهتر که می‌توان انجام داد».[4]

می‌گویم حتما نشنیده‌ای که ایان باربور فیزیک‌دان و الهی‌دان بزرگ آمریکایی در کتابش توضیح می‌دهد که سمت‌وسوی علم را نه حقیقت، بلکه قدرت و ثروت تعیین می‌کند و در این میان علم، ابزاری در دست سران قدرت است تا بتوانند سلطه بیشتری بر انسان‌ها داشته باشند.[5]

آیا کسی که دینش را با استدلال عقلی دریافته و به آموزه‌های آن پایبند است، توهم دانایی دارد یا آنان که دایه مهربان‌تر از مادر شده‌اند و علم تجربی را عین حقیقت می‌دانند و هر آنچه را بوی مخالفت با آن دارد، انکار می‌کنند. از جامعه‌ای که در آن علم، ابزاری برای کسب ثروت و قدرت است، نه کشف حقیقت، جز این انتظار داشتن هم شاید زیاده باشد. آری؛ نه فقط بزرگ‌ترین دشمن دانش، که بزرگ‌ترین دشمن بشر، توهم دانایی است.

ادامه مسیر با آرامش سپری می‌شود و پس از چند ساعت به پایانه مسافربری بیرجند می‌رسیم و با خداحافظی‌ای دوستانه از هم جدا می‌شویم.

پی‌نوشت:
[1]. فیلسوف علم، منطق‌دان، ریاضی‌دان و اندیشمند اتریشی-انگلیسی و استاد مدرسه اقتصاد لندن.
[2]. فیلسوف علم اتریشی.
[3]. حمید امامی‌فر، «نقد و بررسی نظریه روش‌شناختی ابطال‌گرایی پوپر و کارکرد آن در علوم انسانی»، عیار پژوهش در علوم انسانی، شماره‌14.
[4]. پاول فایرآبند، «چگونه باید از جامعه در برابر علم دفاع کرد»، فرهنگ و تکنولوژی (ارغنون)، شماره1، ص152.
[5]. ایان باربور، دین و علم، ص335.