از نظر تاريخى در بنياد دين زرتشت ابهامات زيادى وجود دارد و براى اولين بار مسلمانان به استناد پارهاى از نصوص دينى آنان را اهل كتاب آسمانى به حساب آوردند. بنابراين احتمال دارد دين زرتشت، در اصل از اديان آسمانى بوده اما در طول تاريخ دچار تحريفها و دگرگونىهايى شده است(1). بر اين اساس علىالقاعده دين زرتشت بايد در اصل توحيدى بوده و سپس به ثنويت پيش از خود بازگشته است. «اوستا»ى موجود نيز در اين باره ابهام دارد ؛ زيرا قسمتهاى مختلف اين كتاب، تفاوت فاحشى با يكديگر دارد . بخش «ونديداد» اوستا صراحت در ثنويت دارد ؛ ولى از بخش «گاتاها» چندان دوگانگى فهميده نمىشود . به علت همين تفاوت و اختلاف بزرگ برخى برآنند كه اوستاى موجود اثر يك نفر نيست ؛ بلكه هر بخش آن از يك شخص است و نفوذ ثنويّت در آن، از ناحيه سوابق دو خدا انگارى در نژاد آريا، قبل از زرتشت بوده است .
از طرف ديگر «گاتاها» را نيز نمىتوان ملاك توحيدى انگاشتن آيين زرتشت قرار داد، زيرا توحيد كامل شامل امور زير مىشود:
1. توحيد ذاتى؛ يعنى يكتايى و يگانگى خداوند.
2. توحيد صفاتى؛ يعنى يگانگى ذات و صفات الهى و عدم اتصاف خداوند به وصفى زايد بر ذات.
3. توحيد افعالى؛ يعنى اين كه تنها فاعل مستقل خداوند است؛ و خالق و پروردگارى جز خداوند در دار هستى وجود ندارد.
4. توحيد در عبادت و پرستش؛ حداكثر آنچه به استناد «گاتاها» مىتوان گفت اين است كه زرتشت طرفدار «توحيد ذاتى» بوده است ؛ يعنى، تنها يك موجود را قائم به ذات و غير مخلوق مىدانسته و آن «آهورمزدا» است.
در نتيجه اين انگاره همه موجودات ديگر حتى اهريمن(انگره مئنيو ) آفريده آهورمزدا است. به عبارت ديگر احتمالاً زرتشت براى درخت هستى، بيش از يك ريشه قائل نبوده است . اما - به حسب مدارك تاريخى - از نظر خالقيّت، كاملاً ثنوى است ؛ زيرا از تعليمات آن استفاده مىشود كه قطب مخالفِ «انگره مئنيو» (خرد خبيث )، «سپنت مئنيو» (خرد مقدس ) است. سپنت مئنيو، منشأ اشياء نيك است ؛ يعنى، همان اشيائى كه خوب است و مىبايست آفريده بشود. اما انگره مئنيو يا اهريمن، منشأ اشياء بد است ؛ يعنى، منشأ اشيائى كه نمىبايست آفريده شود و آهورامزدا يا سپنت مئنيو مسئول آفريدن آنها نيست؛ بلكه انگره مئنيو مسئول آفريدن آنها است. از طرف ديگر زرتشت هرگز نتوانست دوگانهپرستى و شرك در پرستش را ريشهكن سازد و به گونههاى مختلف آيين او گرفتار شرك و انحطاط شده است(2). بنابراين اگر گاتاها را - كه اصيلترين، معتبرترين و توحيدىترين اثرى است كه از زرتشت باقى مانده است - ملاك قرار دهيم، زرتشت را در شش و پنج خير و شر، و اينكه نظام موجود، نظام احسن نيست و با حكمت بالغه جور نمىآيد، گرفتار مىبينيم . اين جهت، او را از پيامبران آسمانى، جدا مىسازد. مگر آن كه همه اينها تحريفات و اضافات پس از زرتشت باشد و دين حقيقى او مشتمل بر همه مراتب توحيد بوده و اكنون از ميان ما غايب است.
پي نوشت ها:
1) براى آگاهى بيشتر در اين زمينه رجوع كنيد:
الف . جلال الدين آشتيانى،زرتشت .
ب . داود الهامى، چهره زرتشت در تاريخ .
پ . مترجم مازندى، پارسيان اهل كتابند .
2) جهت آگاهى بيشتر پيرامون گونههاى شرك در آيين زرتشت ر .ك :
الف. شهيد مطهرى، مجموعه آثار، ج 14، صص 200 - 236، تهران : صدرا.
ب. علامه سيد محمد حسين حسينى طهرانى، اللّه شناسى، ج 3، صص 83 - 110، مشهد : علامه طباطبايى، چاپ دوم، 1418ه.ق.