چکیده: کتاب کافی مهمترین و اولین کتاب از کتب اربعه شیعیان است. کتابی که در عصر غیبت صغری توسط ثقةالاسلام کلینی نگاشته شد.
رهروان ولایت ـ محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی کمی پیش یا پس از ولادت امام زمان در سال ۲۵۵ متولد شد. در آن روزگاران ری یکی از مراکز اسلامی بود و کُلِین بافاصله ۳۸ کیلومتری از ری قرار داشت. او که در خانواده‌ای اهل علم متولد و رشد یافت؛ از همان کودکی در دامان پدر، مادر و دایی خویش جرعه نوش تعالیم اهل‌بیت گردید. سپس به ری آمد و در آنجا نیز تحصیل و تهذیب را پیش گرفت. ری محلی برای طرح اندیشه‌های مختلف شیعی، اسماعیلی، حنفی و شافعی بود و شیخ کلینی در این شهر ضمن آشنایی با فرقه‌ها و بررسی آنها به آموختن حدیث و جمع‌آوری آن پرداخت. او نزد ابوالحسن محمد بن اسدی کوفی در ری روایات زیادی را فراگرفت. او زندگانی و عمرش را وقف تبلیغ و دفاع از اسلام و مکتب اهل‌بیت نمود و در همان اوان جوانی به نگارش کتابی در رد قرامطه که دارای تفکراتی برگرفته از عقاید زردشتی، مانوی و اسلامی بودند؛ پرداخت و با شجاعت تمام این کتاب را در دسترس شیعیان قرارداد. وی برای تبلیغ اسلام ناب محمدی و مکتب تشیع به جمع‌آوری احادیث پرداخت. چون در آن روزگاران هنوز یارانی از امام هادی و امام عسکری در قید حیات بودند؛ شیخ برای دیدار و نگارش روایات آنها راهی شهرها و روستاهای زیادی شد که قم و کوفه و بغداد از آن دسته می‌باشد. وی درس حدود ۳۵ دانشمند آن زمان را درک کرد که احمد بن محمد بن عیسی اشعری (شاگرد امام رضا و امام جواد و امام هادی علیهم‌السلام)، احمد بن ادریس قمی (شاگرد امام عسکری و معروف به معلّم)، عبدالله بن جعفر حمیری (مؤلف کتاب قُربُ الاسناد) و فرزند او محمد بن عبدالله حمیری؛ از آن جمله‌اند. [۱]آن‌قدر در فراگیری علم و دانش، کوشش نمود و تلاش کرد که از هر دو گروه شیعیان و اهل تسنن برای گرفتن فتوا به او مراجعه می‌کردند، از‌این‌رو به شیخ کلینی "ثقةالاسلام" به معنای مورد اعتماد تمام مسلمانان لقب دادند.
حاصل این سفرها و سختی‌ها، احیای روایات معصومین و تألیف کتاب الکافی شد. کتابی که طی ۲۰ سال توسط کلینی در ۳ بخش کلی اصول در روایات اعتقادی؛ فروع در احادیث فقهی؛ و روضه در احادیث متفرقه نگارش یافت. انگیزهٔ تألیف این کتاب هم چنان‌که خود ثقة الاسلام کلینی متذکر شده؛ جمع‌آوری تمام علوم اهل‌بیت است. کتابی جامع، کامل و کافی.
مؤلف این ۳ بخش کلی را به ابواب مختلفی تقسیم کرده و تمام احادیث کتاب را که بیش از ۱۶٬۰۰۰ روایت است؛ با سند کامل ذکر نموده است. ویژگی بی‌نظیر این کتاب که یکی از کتب اربعهٔ ما شیعیان محسوب می‌شود، این است که در عصر نواب چهارگانهٔ امام زمان و تحت نظارت آنها تألیف شده است.
ارزش بالای این کتاب در نزد شیعیان آشکار است به‌نوعی که بزرگان آسمان علم و معرفت دربارهٔ آن اظهارنظر داشته‌اند. مثلاً شیخ مفید دربارهٔ آن می‌فرماید: کتاب کافی از بهترین کتاب‌های شیعه و پرفایده‌ترین آنهاست.[۲] ویا شهید اول، محمد بن مکی گفته است: کتاب کافی، کتاب روایتی است که تاکنون اصحاب و علمای شیعه مانند آن را ننگاشته‌اند. شهید ثانی نیز در تمثیلی زیبا می‌فرماید: کتاب کافی آبی شیرین، زلال و گواراست و به جان خودم سوگند که همانند آن نگاشته نشده است و از ارزش کتاب می‌توان به منزلت و جلال و بزرگی مؤلف آن نیز پی برد.[۳]
علامه مجلسی که نویسنده مجموعه عظیم ۱۱۰ جلدی بحارالانوار است، کتاب کافی را بزرگ‌ترین تألیف مذهب حق شیعه دانسته و در مقدمه کتاب مِرآةُ العُقول فی شرحِ أخبار آلِ الرَسول که شرح کتاب کافی است، بیان داشته: کتاب کافی با ضابطه ترین و کامل‌ترین کتاب روایی و بهترین و بزرگ‌ترین تألیف مذهب بر حق شیعه است.[٤]
الکافی در ۸ جلد به زبان عربی به همت انتشارات دارالکتب الاسلامیه، در تهران، به سال ۱۳۶۵ ش چاپ و منتشرشده است. البته بخش اصول کافی و روضهٔ کافی، توسط ناشران مختلف و مترجمان گوناگون به زبان فارسی ترجمه و منتشر گردیده است.
اصول کافی که مجموعه‌ای از روایاتی در اصول دین و اعتقادات است، در ۸ عنوان زیر جمع‌آوری‌شده است:
کتاب العقل و الجهل
کتاب فضل علم در ۲۲ باب.
کتاب توحید دارای ۳۵ باب.
کتاب الحجة شامل ۱۳۰ باب در احادیثی با موضوع ضرورت امامت، اسامی امامان شیعه، صفات و زندگی و اثبات آنان.
کتاب ایمان والکفر دارای ۲۰۹ باب.
کتاب دعاء با ۶۰ باب
کتاب فضل قرآن در ۱۴ باب
کتاب معاشرت دارای ۲۹ باب.
به‌واقع کتاب کافی و به‌خصوص اصول کافی برای هر فرد مسلمان و معتقد به مکتب معصومین علیهم‌السلام راهگشا می‌باشد؛ کتابی که در آن کلیدهای سعادت و سرفرازی دنیا و آخرت نهفته شده است.
کلینی پس از هفتاد سال زندگی که بیست سال آن تلاش و تحقیق همراه با رنج‌ها و غربت‌ها برای تدوین کتاب کافی بود، در ماه شعبان سال ۳۲۸ هــق با شروع غیبت کبری، از این جهان چشم فروبست.[٥] به راستی ایشان نمونه بارزی از یک سرباز امام مهدی عج در دوران غیبت می‌باشد. روحش شاد و راهش پر رهرو باد.
.........
پی‌نوشت
[۱] ـ معجم رجال الحدیث، آیت الله خویی، ج 11، ص 194.
[۲] - تصحیح الاعتقاد، ص ۲۲۲
[۳] - بحارالانوار، ج ۱۰۷، ص ۱۹۰ و ج ۱۰۸ ص ۱۳۸
[۴] - مرآة العقول، ج ۱، ص ۳
[۵] - رجال نجاشی، ص۳۷۸ الفهرست، ص۲۱۰ و ۲۱۱.