آنچه امروزه به‌عنوان «دانش کلام» شناخته می‌شود، در زمان پیامبر معظم اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله وجود نداشت، بلکه پس از وفات آن حضرت و نیز انحراف‌های عقیدتی در میان امت مسلمان، باعث تشکیل گروه‌های فکری و اعتقادی شد و به همین ترتیب، دانش کلام خودنمایی کرد، در حالی‌که نهضت ترجمه در زمان مأمون عباسی و پس از تأسیس دانش کلام پدید آمد.
ملحدان و اسلام‌ستیزان ادعا می‌کنند که مسلمانان برای دفاع از تعالیم اسلام به جای مراجعه به قرآن و احادیث، به «دانش کلام» مراجعه کرده و از آن بهره می‌برند؛ زیرا از قرن‌ها پیش مسلمانان متوجه شدند که مضمون قرآن و احادیث چنان سست و ضعیف است که کسی با آنها قانع نمی‌شود. بنابراین، به ناچار با راه‌اندازی «نهضت ترجمه» و ترجمه کتاب‌های یونانی و مصری به زبان عربی، دانش کلام را استخراج و از آن برای دفاع از دین استفاده کردند.
در پاسخ به این ادعا چند نکته بیان می‌شود:
الف- اسلام با نزول قرآن، در جزیرة العرب ظهور کرد؛ جایی که تعداد افراد با سواد بسیار کم بود. با آغاز دعوت پیامبر معظم اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله به شعار توحید و نفی هرگونه شرک و بت‌پرستی، مخالفت و آزار مشرکان ثروتمند نیز شروع شد. به‌طور طبیعی برای قانع ساختن مخاطبان و هدایت آنها به مسیر حق، نباید از روش‌های خشونت‌بار بهره برد؛ بلکه شیوه گفت‌وگوی مسالمت‌آمیز و ارائه دلیل، بهترین روش است. از این‌رو خداوند به پیامبرش فرمان داد: «ادْعُ إِلى سَبيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتي هِيَ أَحْسَنُ»؛[1] «مردمان را به راه خداى خود، با حكمت و دانايى، و با وعظ نيكو فراخوان، و با آنان به بهترين گونه مجادله و گفت‌وگو كن».
با این حال، لازم بود پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله برای اثبات ادعای خویش پیرامون ارتباط با خدا از طریق وحی، «معجزه» را به‌عنوان دلیلی استوار و یقینی ارائه کند، گرچه یاوه‌گویان و بهانه‌جویان هیچ‌گاه ساکت نشدند. آن حضرت در مدت 23 سال پیامبری، بارها معجزات گوناگونی را نشان دادند و بسیاری را قانع ساختند. البته در طول این مدت، پیامبر گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله به تمام پرسش‌هایی که مسلمانان و غیر مسلمانان پیرامون تعالیم اسلامی مطرح کردند نیز پاسخ دادند.
همچنین مسلمانانِ بسیاری از محضر نورانی آن حضرت، خرمن دانش پر کرده و به مقام‌های علمی بالا و توانایی پاسخ‌گویی به پرسش‌ها و شبهات دست پیدا کردند؛ زیرا هر گاه با پرسش یا شبهه‌ای مواجه می‌شدند، از احادیث و سخنان آموخته از خاتم‌الانبیا صلی‌الله‌علیه‌وآله بهره می‌بردند.
پس آنچه که امروز به‌عنوان «دانش کلام» مشهور و رایج شده، در زمان حیات پیامبر اعظم صلی‌الله‌علیه‌وآله وجود نداشت و آن حضرت به‌عنوان پاسدار حقیقی اسلام، از هرگونه انحراف و شبهه پاسخ می‌دادند و مسلمانان راستین و باوفای ایشان نیز همین روش را دنبال کردند.
ب- با وفات پیغمبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله و انحراف و گمراهی تاریخی امت مسلمان؛ یعنی پیروی از خلفای خودخوانده و فراموشی امیرالمؤمنین علیه‌السلام به‌عنوان خلیفه واقعی و راستین پیامبر، فرصت مناسبی برای دشمنان داخلی و خارجی پدید آمد تا در باورهای مسلمانان دست برده و اسلام دروغین را به دیگران عرضه کنند. خلفای خودخوانده برای به‌دست آوردن ثروت بیشتر، به فتوحات و لشکرکشی به سرزمین‌های دور دست و غیر مسلمان اقدام کردند.
کاملاً طبیعی بود که برخورد دو فرهنگ متفاوت اسلامی و غیر اسلامی، به جنگ و درگیری خلاصه نمی‌شود و با فروکش کردن آتش جنگ و فتوحات، میان مسلمانان و غیر مسلمانان ارتباط اجتماعی ایجاد می‌گردد. این نوع ارتباط، پرسش‌ها و شبهات را از سوی هر دو فرهنگ به دنبال دارد. امت مسلمان در غیبت پیامبر و خانه‌نشینی جانشین آن حضرت، نتوانستند در برابر این هجمه‌های فرهنگی و اعتقادی به شیوه‌ای یکسان دست پیدا کنند. بنابراین، گروه‌های فکری مختلفی در امت مسلمان با نیت دفاع از تعالیم اسلامی ظهور کرد. دو رویکرد مهم «عقلی» و «حدیثی» از اصلی‌ترین شیوه‌ها به‌شمار می‌آمدند، گرچه هر کدام دارای نقص و ضعف بودند.[2]
در این مرحله از تاریخ اسلام بود که ریشه‌ها و پایه‌های «دانش کلام» پدید آمد و برخی از مسلمانان بر این باور بودند که باید با «کلام» و گفت‌وگوی عقلانی و استدلالی به دفاع از تعالیم اسلامی پرداخت.
ج- به شهادت تاریخ، «نهضت ترجمه» پس از آن شکل گرفت که مأمون عباسی از اقبال مردمی به امام رضا علیه‌السلام و افزایش محبوبیت آن حضرت هراسان شد و برای کاستن از این محبوبیت مردمی، تصمیم گرفت با ترجمه کتاب‌های بیگانه و غیر اسلامی، دانش الهی امام علیه‌السلام را به حاشیه کشانده و مردم را با مطالب جدید و متنوع آشنا سازد.[3]
گرچه این اقدام باعث افزایش شبهات اعتقادی در سطح جامعه شد، اما تأثیری بر گردآوری و تأسیس «دانش کلام» نداشت؛ زیرا سال‌ها پیش از آن، گروه‌های فکری و اعتقادی در میان مسلمانان ایجاد شده بود که از میان آنها، شاگردان برجسته امام صادق علیه‌السلام؛ مانند هشام‌بن‌حکم از مهم‌ترین متکلمان پیش از نهضت ترجمه به‌شمار می‌آمدند.
پس مشخص شد که نهضت ترجمه در شکل‌گیری و گسترش دانش کلام با هدف دفاع از تعالیم اسلامی هیچ‌گونه تأثیری نداشت.
پی‌نوشت:
[1]. نحل، 125.
[2]. سبحانی، جعفر، الإلهيات على هدى الكتاب و السنة و العقل، ج1، ص3-5، المركز العالمي للدراسات الإسلامية.
[3]. تقی‌زاده، محمود، تصوير امامان شيعه، ص357، مؤسسه شيعه شناسى.