چکیده: اسلام با توجه به نقش حساس معلم، حساب خاصی را برای آن باز نموده و توصیه‌های متعددی را بیان فرموده تا شاگردان و متعلمین بتوانند حقوق او را برآورده کنند. ادب نسبت به استاد یکی از آن توصیه هاست.
غذای اصلی و حقیقی انسان باید امری باشد که متناسب با شأن آدمی باشد و آن چیزی جز همین علوم و معارف نیست. در واقع چون انسان مرکب از بدن و روح است، متناسب با هر یک از این دو ُبعد وجودی غذایی وجود دارد. این نان، برنج، گوشت و...غذای انسان بما هو حیوان و مربوط به بُعد جسمانی او، علم و دانش غذای انسان بما هو انسان و مربوط به بُعد روحانی او خواهد بود.
لذا در روایت وقتی صحبت از آیه شریفه‌ای در همین زمینه می‌گردد: «فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلى طَعامِه [عبس/24] پس انسان بايد به خوراكش با تأمل بنگرد». راوی از امام باقر (علیه السلام) سوال کردند، مراد از طعام چیست؟ حضرت در پاسخ فرمودند: «عِلْمُهُ الَّذِي يَأْخُذُهُ مِمَّنْ يَأْخُذُهُ [1] یعنی به علمی که می‌گیرد، از چه کسی می‌گیرد؟».
«دهان ما و گوش ما دهان است
که این بهر تن است آن بهر جان است
بداند آن‌که در علم است راسخ
غذا با مغتذی باشد مناسخ»[2]
حال واسطه‌ای که عهده دار این نقش عظیم است و چنین وظیفه سنگینی را به دوش می‌کشد تا این غذای روح را آماده نماید و در اختیار قرار دهد کسی نیست جز معلّم، و ارزش کار او همین بس که با بُعد روحانی و معنوی انسان سرو کار دارد و نقش بسزایی را در تکامل انسان ایفاء می‌کند.
اسلام عزیز با توجه به این نقش حساس معلم، حساب خاصی را برای آن باز نموده و توصیه‌های متعددی را در باب احترام به این پدر معنوی بیان فرموده تا شاگردان و متعلمین بتوانند حقوق او را برآورده کنند. یکی از آن توصیه‌ها احترام، فروتنی و تواضع نسبت به استاد است.
امام صادق (علیه السلام) در این زمینه می‌فرمایند: «تَوَاضَعُوا لِمَنْ طَلَبْتُمْ مِنْهُ الْعِلْم [3] در پیشگاه کسی که از او دانش می آموزید، فروتن باشید».
امام سجاد (علیه السلام) نیز در ضمن شمارش حقوق اقشار مختلف جامعه، معلمان را از طبقات برتر جامعه قلمداد کرده، به دوستان و شیفتگانش سفارش کرد که حقوق معلمان و اساتید خود را به نحو شایسته‌ای مراعات کنند. لذا در رساله حقوق خود می‌فرمایند: « حَقُّ سائِسِکَ بِالْعِلْمِ فَالتَعْظیمُ لَهُ وَالتَّوْقیرُ لِمَجْلِسِهِ وَحُسْنُ الْاِسْتِماعِ اِلَیْهِ [4] حق آموزگار تو این است که او را تعظیم کنی و در مجلس محترم بداری و به دقت و نیکویی سخنانش را گوش کنی».
سلام نمودن، جلوتر از استاد راه نرفتن، ادب در نوع نشست و برخاست با استاد یکی از مصادیق تواضع و فروتنی در مقابل معلم است. علامه دو الفنون حسن زاده آملی (حفظه الله تعالی) که قطعا در میدان علم و عمل شخصیتی کم نظیر می‌باشند و عمده تحصیلاتشان را در تهران قدیم گذارند و یازده سال در محضر علامه میرزا مهدی الهی قمشه‌ای (رحمة الله علیه) کسب فیض نمودند، در همین زمینه به ذکر دو خاطره از این استاد فرزانه اشاره می کنند:
1- «شبى در جلسه درس به اين تلميذ دعا گويش فرمود: شما خير مى بينيد. عرض كردم: إلهى آمين، و لكن جنابعالى از كجا اين بشارت را به داعى مى فرماييد؟ در پاسخم فرمود: از اين كه شما را نسبت به اساتيدت بسيار مؤدّب مىبينم. آرى من هیچ گاه در نزد اساتيدم يك زانو يا چهار زانو نمى نشستم، و به ديوار تكيه نمى دادم، و خيلى با ادب و احترام مى پرسيدم، و در حضور و غيابشان وظيفه شاگردى را بيش از حدّ وظيفه پدر فرزندى مراعات مى نمودم».[5]
2- «بنده در كنارش (مرحوم میرزا مهدی الهی قمشه ای) دو زانو نشسته بودم و ايشان چهار زانو، لذا توفيق بوسيدن كف پايش را يافتم، بعد از بوسيدنم ناراحت شد و با من مواجه شد و فرمود: آقا چرا اينطور مى كنى؟ عرض كردم آقا حق شما بر من بسيار عظيم است نمى دانم چه كنم مگر به اين تقبيل دلم تشفى يابد و آرام گيرد، و خودم را لايق نمى بينم كه دست مبارك شما را ببوسم».[6]
بنابراین تواضع و فروتنی یکی از آدابی است که انسان باید نسبت به معلم و استاد خویش رعایت نماید تا در گرو این امر، عاقبت بخیری شامل حالش گردد.
.......................................................
پی‌نوشت:
[1]. كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، الكافي (ط- الإسلامية)، ج1، ص 50، ناشر: دار الكتب الإسلامية، تهران، 1407ق.
[2]. حسن زاده آملی، حسن، دیوان اشعار.
[3]. كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، الكافي ، ج1، ص 36، ناشر: دار الكتب الإسلامية، تهران، 1407ق.
[4]. مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار، ج71، ص13، ناشر: دار إحياء التراث العربي، چاپ: بيروت، 1403ق.
[5]. حسن زاده آملی، حسن، هزار و يك كلمه، ج2، ص: 480، بوستان کتاب.
[6]. همان، نامه‌ها و برنامه‌ها، ص91 ناشر الف لام میم.