معاد جسمانی در قرآن

معاد باوری یعنی اعتقاد به سرایی غیر از دنیا، جایگاهی که در آن انسان‌ها نتیجه اعمال خویش را می‌بینند، نتیجه‌ای که بازتاب اعمال آنهاست که به دلیل اعمال شایسته یا لذتبخش است و یا به سبب ارتکاب اعمال ناشایست، دردناک است. به هر جهت وجود نعمت‌ها و لذات در آخرت و همین طور عذاب و مجازات در آن سرا را همگان پذیرفته و قبول کرده‌اند؛ اما پرسشی که مطرح می‌شود این است که این عذاب‌ها یا نعمت‌ها جسمانی است یا تنها جنبه روحانی دارد؟ آیا شواهدی از قرآن وجود دارد که ما با توجه به آن آیات جسمانی بودن پاداش یا عذاب الهی را اثبات کنیم؟

در پاسخ به این پرسش چهار مطلب باید بیان شود، که به آن می‌پردازیم.

درک نعمت یا عذاب در قیامت
انسان برای حس درد و رنج یا درک لذت نیاز به روح دارد. یعنی این روح است که پایه اولیه درک کردن موجودات می شود. اگر روحی وجود نداشته باشد حسی هم نخواهد بود. به علاوه آنکه برخی از درک‌ها مختص روح است. مثل درک عشق و محبت، یا فهم رضایت‌مندی و خشنودی و... . از طرفی هم بزرگترین نعمت بهشتیان درک رضایت‌مندی الهی از آنان ذکر شده است: «وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَمَسَاكِنَ طَيِّبَةً فِي جَنَّاتِ عَدْنٍ وَرِضْوَانٌ مِنَ اللَّهِ أَكْبَرُ ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ [توبه/۷۲] خداوند به مردان و زنان با ايمان باغهائي از بهشت وعده داده كه نهرها از زير (درختان) آنها جاري هستند، جاودانه در آن خواهند ماند و مسكن هاي پاكيزه‏ اي در بهشتهاي عدن (نصيب آنها ساخته) و رضا (و خشنودي) خدا (از همه اينها) برتر است!، و پيروزي بزرگ همين است.» ولی اینکه در قیامت برخی از نعمت‌ها یا عذاب‌ها جنبه روحی دارد، وجود عذاب و لذت‌های جسمانی را نفی نمی‌کند. همانطور که در این آیه آمده خداوند ابتدا نعمت‌هایی جسمانی را ذکر کرده و سپس نعمت روحانی بهشتیان را متذکر شده است.

امکان معاد جسمانی در قرآن
اینکه بدن ما پس از نابودی در این دنیا، دوباره برای حیات اُخروی متولد و خلق شود؛ از ابتدا محل تردید و شک و شبهه بوده است. حتی مورد هجوم کافران نیز قرار گرفته و آن امری محال از طرف منکران قیامت شمرده شده است. آنها استخوان‌هایی پوسیده را بر باد می‌دادند و می‌گفتند چه کسی اینها را دوباره حیات می‌بخشد؟ قرآن شبهه آنان را مطرح و به آنان پاسخ داده است: « وَ ضَرَبَ لَنَا مَثَلًا وَ نَسِيَ خَلْقَهُ قَالَ مَنْ يُحْيِي الْعِظَامَ وَ هِيَ رَمِيمٌ  قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِي أَنْشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ [یس/۷۸-۷۹] و براى ما مثلى آورد و آفرينش خود را فراموش كرد گفت چه كسى اين استخوانها را كه چنين پوسيده است زندگى مى ‏بخشد بگو همان كسى كه نخستين‏ بار آن را پديد آورد و اوست كه به هر [گونه] آفرينشى داناست». پس با توجه به این آیه برپایی معاد جسمانی برای خداوند شدنی و کاملاً امکان‌پذیر است.

انواع نعمت‌ها و عذاب‌های جسمانی در قیامت
در آیاتی دیگر از قرآن خداوند انواع مختلفی از نعمت‌ها و عذاب‌های جسمانی را مطرح کرده است. نعمت‌ها و عذاب‌هایی که در اصل بازتابی از اعمال جسم ماست و از این رو جسم، علاوه بر روح میزبان آن می‌شود. این مجازات‌ها یا پاداش‌های اُخروی انواع مختلفی دارد. گاه بحث پوشش و لباس قیامت است که برای بهشتیان حریر و برای جهنمیان آتش ذکر شده است. گاه بحث خوراک و طعام است که برای بهشتیان مواردی مانند شیر یا عسل و برای جهنمیان زقوم ذکر شده، یا بحث نعمت‌های کلی و اصل فضای جسمانی بهشت است که مواردی چون درختان و سایه‌هایی دلچسب آمده و در عذاب جهنمیان فضایی تاریک و وحشت آفرین یاد شده است. به هر حال تمامی اینها جنبه‌های جسمانی بسزایی دارد که نمی‌توان این اصرار الهی را بر جسمانی بودن معاد نادیده گرفت و آن را تمثیلی برشمرد.

نعمت‌ها و عذاب‌های جسمانی در آیات الهی
در این بخش به برخی از آیات که جنبه جسمانی بودن عذاب و یا نعمت‌ها را در آخرت ذکر می‌کند؛ می‌پردازیم:
« جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَهَا وَمَنْ صَلَحَ مِنْ آبَائِهِمْ وَأَزْوَاجِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَالْمَلَائِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بَابٍ [رعد/۲۲] بهشت‌هاى عدن كه آنان با پدرانشان و همسرانشان و فرزندانشان كه درستكارند در آن داخل مى ‏شوند و فرشتگان از هر درى بر آنان در مى‌‏آيند.»
« إِنَّ اللَّهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ يُحَلَّوْنَ فِيهَا مِنْ أَسَاوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَلُؤْلُؤًا وَلِبَاسُهُمْ فِيهَا حَرِيرٌ [حج/۲۳] خدا كسانى را كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده‏ اند در باغهايى كه از زير [درختان] آن نهرها روان است درمى ‏آورد در آنجا با دستبندهايى از طلا و مرواريد آراسته مى ‏شوند و لباسشان در آنجا از پرنيان است.»
«فی‏ سِدْرٍ مَخْضُودٍ وَ طَلْحٍ مَنْضُودٍ وَ ظِلٍّ مَمْدُودٍ وَ ماءٍ مَسْكُوبٍ وَ فاكِهَةٍ كَثیرَةٍ لا مَقْطُوعَةٍ وَ لا مَمْنُوعَةٍ [واقعه/۲۸-۳۳] در زیردرختان كُنار بى‏‌خار و درخت‌هاى موز كه میوه‌ه‏ایش خوشه خوشه روى هم چیده است و سایه‌ه‏اى پایدار و آبى ریزان و میوه‏‌هاى فراوان نه بریده و نه ممنوع.»
«أَذَلِكَ خَيْرٌ نُّزُلًا أَمْ شَجَرَةُ الزَّقُّومِ إِنَّا جَعَلْنَاهَا فِتْنَةً لِّلظَّالِمِينَ إِنَّهَا شَجَرَةٌ تَخْرُجُ فِي أَصْلِ الْجَحِيمِ طَلْعُهَا كَأَنَّهُ رُؤُوسُ الشَّيَاطِينِ فَإِنَّهُمْ لَآكِلُونَ مِنْهَا فَمَالِؤُونَ مِنْهَا الْبُطُونَ ثُمَّ إِنَّ لَهُمْ عَلَيْهَا لَشَوْبًا مِّنْ حَمِيمٍ ثُمَّ إِنَّ مَرْجِعَهُمْ لَإِلَى الْجَحِيمِ [صافات/۶۲- ۶۸] آيا اين (نعمت‌هاي جاويدان بهشت) بهتر است يا درخت (نفرت انگيز) زقوم؟! ما آن را مايه درد و رنج ظالمان قرار داديم. درختي است كه از قعر جهنم مي‌‏رويد! شكوفه آن مانند كله‏ هاي شياطين است.  آنها (مجرمان) از آن مي ‏خورند و شكم خود را از آن پر مي‏ كنند. سپس روي آن آب داغ متعفني مي‏ نوشند. سپس بازگشت آنها به سوي جهنم است.»

سخن آخر
با توجه به آیات قرآن که به بهشت و جهنم پرداخته است، قیامت و معاد جسمانی است و در آنجا انواع و اقسام نعمت‎‌ها یا عذاب‌های جسمانی وجود دارد؛ ولی فهم و درک چگونگی آن به طور کامل برای ما مقدور نیست. به هر ترتیب کلیاتی که فهمیده می‌شود، جسمانی بودن آخرت را مورد تأیید قرار داده است.