رهروان ولایت ـ بیش از هزار سال است قلب ایران مسجدی مقدس را در خود جای داده است. مسجدی که گرمی بخش دل‌های منتظران و سنگری برای مهدی باوران است. این مسجد به فرمان حضرت بقیة‌الله اعظم امام زمان و تحت توجهات آن حضرت عجل‌الله تعالی فرجه ساخته شد. تاریخ ساخت این مسجد به سال ۳۹۳ هجری قمری، هفدهمین روز از ماه مبارک رمضان بر می‌گردد. بانی ساخت این مسجد شیخ عفیف و صالح حسن بن مثله جمکرانی است. وی می گوید:
من شب سه شنبه، هفدهم ماه مبارک رمضان سال ۳۹۳ هجرى قمرى در خانه خود خوابيده بودم که ناگاه جماعتى از مردم به در خانه من آمدند در حالی که نصفی از شب گذشته بود. آنها مرا از خواب بيدار کردند وگفتند برخيز و امر امام زمانت حضرت مهدى عجل الله فرجه را اجابت کن، که تو را مى خواند.
حسن بن مثله مى گويد: «من، برخاستم و آماده شدم» چون به درب خانه رسیدم، جماعتى از بزرگان را ديدم، سلام كردم، جواب دادند و خوش آمد گفتند و مرا به آن جايگاه كه اكنون مسجد ـ مقدس جمكران ـ است، آوردند.
وقتى که خوب نگاه کردم، تختى ديدم که فرشى نيکو بر آن گسترده شده، وجوانى سى ساله بر آن تخت، تکيه بر بالش کرده وپيرى هم پيش او نشسته است، آن پير حضرت خضر (عليه السلام) بود. پس آن پير مرا نشاند.
حضرت مهدى (عجل الله فرجه) مرا به نام خود خواند وفرمود: برو به حسن مسلم، که در اين زمين کشاورزى مى کرد، بگو که اين زمين شريفى است. وحق تعالى آن را از زمينهاى ديگر برگزيده است وديگر نبايد در آن کشاورزى کنند.
حسن بن مثله عرض کرد: اى مولا وسرورم، لازم است که من دليل ونشانه اى داشته باشم تا مردم حرف مرا قبول کنند. حضرت فرمود: نه: تو برو وآن رسالت را انجام ده، ما خودمان نشانه هايى براى آن قرار مى دهيم. پيش سيد ابو الحسن برو وبه او بگو حسن مسلم را احضار کند، وسود چند ساله را که از زمين به دست آورده است وصول کند وبا آن پول مسجد را بنا کند... حسن بن مثله مى گويد: چون مقدارى راه رفتم، دوباره مرا بازخواند وفرمودند: بزى در گله جعفر کاشانى است، آن را خريدارى کن وبدين وضع بياور، آن را بکش وبر بيماران انفاق کن، هر بيمارى ومريضى که از گوشت آن بخورد، حق تعالى او را شفا دهد. وى گويد: من سپس به خانه بازگشتم وتمام شب را در انديشه بودم، تا اينکه نماز صبح خوانده به سراغ (على منذر) رفتم وماجراى شب گذشته را براى او نقل کردم وبا او به همان موضع شب گذشته رفتم.
وقتى که رسيديم، زنجيرهايى را ديديم که طبق فرموده امام (عليه السلام) حدود بناى مسجد را نشان مى داد؛ سپس به قم، نزد سيد ابو الحسن رضا رفتيم، وچون به خانه او رسيديم، خادمان او گفتند که او بعد از سحر در انتظار شماست وتو از جمکران هستى. به او گفتم: آرى، پس به درون خانه رفتم، سيد مرا گرامى داشت وبسيار احترام نمود وبه من گفت:
اى حسن بن مثله، من در خواب بودم که شخصى خطاب به من فرمود: حسن به مثله نامى، از جمکران پيش تو مى آيد، هرچه گويد تصديق کن وبه سخنش اعتماد کن که سخن او سخن ماست. از هنگام بيدار شدن تا اين ساعت منتظر تو بودم. حسن ماجراى شب گذشته را تعريف نمود.
سيد بلافاصله فرمود تا اسب ها را زين نهادند وبيرون آورده وسوار شدند. وقتى به نزديک روستاى جمکران رسيدند، گله جعفر کاشانى را ديدند. حسن بن مثله به ميان گله رفت وآن بز، که از پس همه گوسفندان مى آمد، پيش حسن دويد، جعفر سوگند ياد کرد اين بز در گله من نبوده وتاکنون آن را نديده بودم. به هر حال آن بز را به مسجد آورده وذبح نمودند، وچون بيمارى از گوشت آن مى خورد، با عنايت خداوند تبارک وتعالى والطاف حضرت بقيه الله (عجل الله فرجه) شفا مى يافت.
حسن مسلم را احضار کرده ومنافع زمين را از او گرفتند، ومسجد جمکران را با چوب وديوار پوشانيدند. سيد زنجيرها وميخها را با خود به قم برد ودر خانه اش گذاشت. هر بيمار ودردمندى که خود را بدان زنجير مى ماليد، خداوند تعالى وى را شفاى عاجل عنايت مى فرمود. ولى پس از فوت سيد ابو الحسن، آن زنجيرها پنهان گشته وديگر کسى آنها را نديد.[۱]
منابع تأسيس مسجد مقدس جمكران به فرمان حضرت صاحب الزمان، ارواحنا فداه بر اساس تسلسل زماني، به شرح زير است:
۱. نخستين كسي كه اين مطالب را در كتاب خود آورده، ابو جعفر محمد بن علي بن بابويه، مشهور به شيخ صدوق (متوفاي ۳۸۱هجري) است. ايشان، مشروح آن را در كتاب مونس الحزين في معرفة الحق و اليقين درج كرده است.
باتوجه به اين كه تأسيس اين مسجد در عصر شيخ صدوق ؛ واقع شده، و ايشان در قم زندگي ميكرد، طبعاً همة جزئيات آن را بدون واسطه از حسن بن مثله، و سيّد ابوالحسن الرضا و ديگر شاهدان عيني، شنيده و نقل كرده است.
كتاب مونس الحزين، همانند دهها اثر گران بهاي ديگر شيخ صدوق، در طول زمان، از بين رفته و به دست ما نرسيده است.
۲. حسن بن محمد بن حسن قمي، معاصر شيخ صدوق، صاحب كتاب گران سنگ تاريخ قم، شرح آن واقعه را از كتاب شيخ صدوق نقل كرده است. در این کتاب ضمن بیان تاریخچه مسجد، دستور العمل نحوه خواندن نماز آن از طرف حضرت به صورت ذیل آمده است:
« مردم را بگو تا به اين موضع رغبت كنند و عزيز بدارند و چهار ركعت نماز در اين جا بگذارند: دو ركعت تحيّت مسجد، در هر ركعتي، يك بار «سورة حمد» و هفت بار سورة «قل هو الله احد» (بخوانند) و تسبيح ركوع و سجود را، هفت بار بگويند.
و دو ركعت نماز صاحب الزمان بگذارند، بر اين نسق كه در (هنگام خواندن سورة)حمد چون به «ايّاك نعبد و ايّاك نستعين» برسند، آن را صد بار بگويند، و بعد از آن، فاتحه را تا آخر بخوانند. ركعت دوم را نيز به همين طريق انجام دهند. تسبيح ركوع و سجود را نيز هفت بار بگويند. هنگامي كه نماز تمام شد، تهليل (يعني، لا إله الاّ الله) بگويند و تسبيح فاطمة زهرا(عليها السلام) را بگويند. آن گاه سر بر سجده نهاده، صد بار صلوات بر پيغمبر و آلاش، صلوات الله عليهم، بفرستند».
و اين نقل، از لفظ مبارك امام (عليه السلام) است كه فرمود:
فَمَنْ صلاّهما، فكأنّما صلّي في البيت العتيق;هركس، اين دو ركعت (يا اين دو نماز) را بخواند، گويي در خانة كعبه آن را خوانده است.»
كتاب تاريخ قم در عصر شيخ صدوق، به سال ۳۷۸ هجري، در بيست باب به رشتة تحرير درآمده است.
۳. حسن بن علي بن حسن بن عبدالملك قمي، به سال ۸۶۵ هجري آن را به فارسي ترجمه كرده است.
۴. متن عربي كتاب، به دست مولي محمد باقر مجلسي، (متوفاي ۱۱۱۰ هجري) نرسيده، ولي ترجمة فارسي آن به دست ايشان رسيده و احاديث مربوط به قم را در جلد «السماء و العالم» از آن روايت كرده است.
۵. سيد نعمت الله جزائري، صاحب انوار نعمانيه (متوفاي ۱۱۱۲هجري) ترجمة فارسي آن را ديده و داستان تأسيس مسجد مقدس جمكران را با خط خود، از آن استنساخ كرده است.
۶. شاگرد فرزانة علامه مجلسي، ميرزا عبدالله افندي، (متوفاي ۱۱۳۰هجري) نسخهاي از ترجمة فارسي آن را در بيست باب، در قم مشاهده كرده و گزارش آن را در تأليف گران بهاي خود آورده و تصريح كرده كه اين ترجمه، به سال ۸۶۵ هجري، به دستور خواجه فخرالدين ابراهيم، انجام يافته است.
۷. سيد امير محمد اشرف، معاصر و شاگرد علامه مجلسي، صاحب كتاب فضائل السادات (متوفاي ۱۱۴۵هجري) متن عربي آن را ديده و از آن نقل كرده است.
۸. سيد محمد بن محمد هاشم رضوي قمي، به سال ۱۱۷۹ هجري، بنا به خواهش محمد صالح معلم قمي، كتابي در اين رابطه تأليف كرده و آن را خلاصة البلدان نام نهاده است. اين كتاب، احاديث مربوط به شرافت قم و تاريخچة تأسيس مسجد مقدس جمكران رادر بر دارد.
۹. شايستة تأمل است كه آقا محمد علي كرمانشاهي، فرزند وحيد بهبهاني، (متوفاي ۱۲۱۶ هجري) به متن عربي تاريخ قم دست رسي داشته و در حاشية خود بر كتاب نقد الرجال تفرشي، شرح حال «حسن بن مثله» و خلاصة داستان تأسيس مسجد مقدس جمكران را به نقل از متن عربي آن آورده است.
۱۰. محقق و متتبع بي‌نظير، ميرزا حسين نوري، موفاي ۱۳۲۰هجري، پس از جست و جوي فراوان، به هشت باب از ترجمة تاريخ قم دست يافته (جنة المأوي، ص ۴۷ و بحار، ج ۵۳، ص ۲۳۴) و مشروح داستان تأسيس مسجد مقدس جمكران را از ترجمة تاريخ قم، از روي دست خط سيد نعمت الله جزائري، در آثار ارزشمند خود آورده است:
۱. جنة المأوي، چاپ بيروت، دار المحجة البيضاء، ۱۴۱۲هجري، ص ۴۲ ـ ۴۶.
۲. همان، به پيوست، بحار الانوار، چاپ بيروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ هجري، ج ۵۳، ص ۲۳۰ ـ ۲۳۴.
۳. نجم ثاقب، چاپ تهران، علمية اسلاميه، بيتا، ص ۲۱۲ ـ ۲۱۵.
۴. كلمة طيبه، چاپ سنگي، بمبئي، ۱۳۰۳ هجري، ص ۳۳۷.
۵. مستدرك الوسائل، چاپ قم، مؤسسة آل البيت : ، ۱۴۰۷ هجري، ج ۳، ص ۴۳۲ و ۴۴۷.
۱۱. شيخ محمد علي كچويي قمي (متوفاي ۱۳۳۵هجري) مشروح آن را از كتابهاي خلاصة البلدان، نجم ثاقب، كلمة طيّبه، در كتاب ارزشمند أنوار المشعشعين، چاپ قم، كتابخانة آية الله مرعشي، ۱۴۲۳ هجري، ج اول، ص ۴۴۱ ـ ۴۴۹ (چاپ سنگي ۱۳۲۷ هجري، جلد اول، ص ۱۸۴ ـ ۱۸۹)، نقل كرده است.
۱۲. حاج شيخ علي يزدي حائري (متوفاي ۱۳۳۳هجري) مشروح آن را در كتاب الزام الناصب، چاپ بيروت، مؤسسة اعلمي، ۱۳۹۷ هجري، جلد دوم، ص ۵۸ ـ ۶۲، به نقل از محدث نوري، از ترجمه تاريخ قم آورده است.
۱۳. همة كساني كه بعد از محدث نوري دربارة تاريخ قم كتاب نوشتهاند، مشروح داستان تأسيس مسجد مقدس جمكران را از ايشان نقل كردهاند. شيخ محمد حسن ناصر الشريعه، متوفاي ۱۳۸۰ هجري، در تاريخ قم، چاپ قم، مؤسسة مطبوعاتي دار العلم ۱۳۴۲ شمسي، ص۱
----------------------
پی‌نوشت
[۱] - الزام الناصب، شيخ على يزدى حائرى، ج ۲، ص ۵۸