سوال اعتقادی: نفس اماره را باید تا آخر عمر کنترل کرد؟

عمر در وقت اضافه

خدا به گنهکار مهلت خواهد داد

خدا، انسان را موجودی مختار آفریده که با وجود طرح راه و تعیین حجتهای الهی، هدایت و شقاوت خود را در سرای باقی رقم زند. قرآن در این زمینه می‌فرماید: «إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا»؛[1] «ما به حقیقت راه [حق و باطل] را به او نمودیم حال خواهد [هدایت پذیرد و] شکر [این نعمت] گوید و خواهد [آن نعمت را] کفران کند».
 از طرفی ممکن است انسان با چشم‌پوشی از حجت‌های الهی که از آن به «غفلت» تعبیر می‌شود دچار گناه و معصیت شود. از طرف دیگر ممکن است شخص متنبه شود و واقعاً در صدد اصلاح و جبران معصیت خود برآید که از آن به «توبه» تعبیر می‌شود؛ توبه‌ای که چه بسا سالیان سال برای جبران آن وقت لازم باشد. کوتاه بودن عمر انسان و نامعلوم بودن زمان مرگ، این دغدغه را در ذهن شخص معصیت‌کار به وجود می‌آورد که آیا خداوند به او آن‌قدر عمر خواهد بخشید تا مجالی برای جبران گناه و حقوقی که تضییع کرده است باشد یا خیر؟ چه بسا جواب مثبت به این سؤال، امید و انگیزه شخص گنهکار را تقویت کند و برای سرنوشت خود خدمتی کند.

مرگ و زندگی دست خداست
در آموزه‌های دینی این‌طور آمده است که این خداست که زندگی انسان به دست اوست؛ اوست که زنده می‌کند و می‌میراند و کسی نمی‌تواند برای او تعیین تکلیف نماید. اما آنچه از آیات قرآن برمی‌آید این است که چه بسا بتوان جواب مثبتی را برای این سؤال پیدا کرد، مشروط بر این‌که عزم شخص برای توبه و جبران، قاطع باشد و فارغ از لقلقه زبانی، واقعاً در صدد اصلاح امر خود باشد.

مستندات قرآنی
1. عذاب یکی از عوامل برچیده شدن طومار عمر آدمی است که در طول تاریخ بعضی اقوام با آن هلاک شده‌اند. خداوند در قرآن می‌فرماید که توبه و استغفار مانع از نزول عذاب است، و به تعبیر دیگر پشیمانی و عزم انسان بر جبران معصیت، زمان مرگ را به تعویق می‌اندازد. قرآن می‌فرماید: «وَمَا كَانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ يَسْتَغْفِرُونَ»؛[2] «و مادامی که به درگاه خدا توبه و استغفار کنند باز خدا آنها را عذاب نکند».
2. خداوند در قرآن یکی از حکمت‌های مخفی بودن قیامت، به عنوان عامل دیگری برای مرگ بشر را این می‌داند که هر کسی در خور سعی و تلاش خود، به کیفر یا پاداش خود برسد. قرآن می‌فرماید: «إِنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ أَكَادُ أُخْفِيهَا لِتُجْزَى كُلُّ نَفْسٍ بِمَا تَسْعَى»؛[3] «به طور قطع رستاخیز خواهد آمد! می‌خواهم آن را پنهان کنم، تا هر کس در برابر سعی و کوشش خود، جزا داده شود». در این آیه شریفه جزا و پاداش با محوریت سعی و تلاش انسان تعیین شده است. حال کسی که توبه کرده و واقعاً سعی در جبران گذشته خود داشته باشد، طبعاً به لطف خدا باید زمان مرگش به تأخیر بیفتد.
3. یکی از اقوامی که عذاب آن‌ها به خاطر اصلاح رویه گذشته خود به تعویق افتاد، قوم یونس بود که خداوند مرگ آن‌ها را به خاطر این تصمیم  به عقب انداخت. قرآن در رابطه با این قوم می‌فرماید: «فَلَوْلَا كَانَتْ قَرْيَةٌ آمَنَتْ فَنَفَعَهَا إِيمَانُهَا إِلَّا قَوْمَ يُونُسَ لَمَّا آمَنُوا كَشَفْنَا عَنْهُمْ عَذَابَ الْخِزْيِ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَمَتَّعْنَاهُمْ إِلَى حِينٍ»؛[4] «چرا مردم هيچ قريه‌اى به هنگامى كه ايمانشان سودشان مى‌داد ايمان نياوردند مگر قوم يونس كه چون ايمان آوردند عذاب ذلت در دنيا را از آنان برداشتيم و تا هنگامى كه اجلشان فرا رسيد از زندگى برخوردارشان كرديم».
4. خداوند به کسانی‌که اهل گناه و معصیت هستند چنین وعده‌ای داده است که اگر توبه کنند و مفاسد خود را اصلاح نمایند، خداوند نسبت به آن‌ها مهربان باشد و آن‌ها را ببخشاید. بدیهی است که اصلاح بعضی مفاسد و جبران بعضی از حقوق، نیاز به عمر مضاعف دارد. خدا در قرآن این وعده امیدوارکننده را این گونه بیان می‌کند که: «فَمَنْ تَابَ مِنْ بَعْدِ ظُلْمِهِ وَأَصْلَحَ فَإِنَّ اللَّهَ يَتُوبُ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ»؛[5] « پس کسی که بعد از ستم کردنش توبه کند و [مفاسد خود را] اصلاح نماید، یقیناً خدا توبه‌اش را می‌پذیرد؛ زیرا خدا بسیار آمرزنده و مهربان است».

5. خداوند در قرآن چنین وعده‌ای داده است که اگر کسی توبه و استغفار کند خداوند را مهربان خواهد یافت. این درک مهربانی خداوند طبعاً بعد از روشنایی ضمیر حاصل خواهد شد، که این نیز نیاز به گذر زمان و طول عمر دارد. خداوند در این زمینه می‌فرماید: «وَمَنْ يَعْمَلْ سُوءًا أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللَّهَ يَجِدِ اللَّهَ غَفُورًا رَحِيمًا»؛[6] «و هر که عمل زشتی از او سرزند یا به خویشتن ستم کند سپس از خدا طلب آمرزش و عفو نماید خدا را بخشنده و مهربان خواهد یافت».
جمع بندی
 خداوند به عنوان مربی انسان، نه راه توبه را بسته است و نه به کسی که قصد توبه واقعی دارد سخت می‌گیرد. لطف و مهربانی خداوند ایجاب می‌کند که برای کسانی‌که اهل معصیت بوده و به طور جزمی در صدد جبران هستند، عمر مضاعفی ببخشد تا بنده خود را به نحو أحسن ملاقات نماید.

پی‌نوشت:
[1]. انسان: 3.
[2]. انفال: 33.
[3]. طه: 15.
[4]. یونس: 95.
[5]. مائده: 39.