- نباید رحمت گسترده الهی و اعمالی را که سبب بخشیده شدن گناهان می‌شود را، مجوزی برای انجام گناه دانست.
در احادیث بسیاری، اعمال گوناگونی مطرح شده که پاداش‌های بسیار بزرگی را در بر دارد. مثلاً فرستادن صلوات بر محمد و آل محمد یا گفتن ذکر لا اله الا الله و بخشیده شدن گناهان. مثلاً امام صادق(علیه السلام) از جد بزرگوارشان حضرت رسول اکرم(صلی‌اله‌علیهما) روایت کردند: «مَا مِنْ مُسْلِمٍ يَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ يَرْفَعُ بِهَا صَوْتَهُ فَيَفْرُغُ حَتَّى تَنَاثَرَتْ ذُنُوبُهُ تَحْتَ قَدَمَيْهِ كَمَا تَنَاثَرَ وَرَقُ الشَّجَرِ تَحْتَهَا[۱] هیچ مسلمانی نیست مگر آنکه ذکر لااله‌الاالله را با صدایی رسا بگوید؛ مگر آنکه گناهانش به زیر پاهایش می‌ریزد؛ همچنانکه برگ درختان به زیر درخت می‌افتد.» حال این پرسش پیش می‌آید که آیا اینگونه احادیث را می‌توان مجوزی برای انجام گناه دانست؟
پاسخ روشن است: خیر!
پاسخ منفی است. اینگونه پاداش‌ها و احادیث هیچگاه بیانگر تجویز انجام گناه نیست. چه بسا گناهان قلب انسان را آنقدر تاریک سازد که انسان را محروم از گفتن صادقانه این اذکار کند. همچنانکه امام صادق(علیه السلام) از پدر بزرگوارشان، امام باقر(علیه السلام) نقل کردند: «مَا مِنْ شَيْءٍ أَفْسَدَ لِلْقَلْبِ مِنْ خَطِيئَةٍ إِنَّ الْقَلْبَ لَيُوَاقِعُ الْخَطِيئَةَ فَمَا تَزَالُ بِهِ حَتَّى تَغْلِبَ عَلَيْهِ فَيُصَيِّرَ أَعْلَاهُ أَسْفَلَهُ[۲] چيزي بيشتر از گناه، قلب را فاسد نمي‌كند، قلب گناه مي‌كند و بر آن اصرار مي‌ورزد و درنتيجه سرنگون و وارونه می شود.» يعني قلب در اثر گناه به گونه‌اي مسخ می‌شود كه دیگر حقایق عالم، اعتقادات صحیح و خداباوری را رها کرده و به باطل رو می‌آورد و دنیاپرستی را برمی‌گزیند. در این صورت نمی‌تواند پس از گناه، به آن اعمال خیر و صالح رو بیاورد.
پاداش مضاعف مخصوص صلوات فرستادن یا گفتن دیگر اذکار نیست. بلکه تمام اعمال خوب و نیک انسان پاداش بسیار عظیمی در پی دارد. ولی رسیدن به پاداش آن مشروط است. قرآن کریم شرط را اینگونه ذکر کرده است: «مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْهَا وَمَنْ جَاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلَا يُجْزَى الَّذِينَ عَمِلُوا السَّيِّئَاتِ إِلَّا مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ[قصص/۸۴] هر كس نيكى به ميان آورد براى او [پاداشى] بهتر از آن خواهد بود و هر كس بدى به ميان آورد كسانى كه كارهاى بد كردهاند جز سزاى آنچه كردهاند نخواهند يافت.» پس انجام عمل مهم نیست؛ بلکه انتقال عمل به آخرت هم شرط است. گناه اعمال صالح را بی‌اثر کرده و می‌سوزاند و جلوی انجام اعمال صالح بعدی را هم می‌گیرد.
در احادیث زیادی نیز، پیامبر و اهل بیت(علیهم‌السلام) به ما دستور داده‌اند که گناهان را ترک و از آنها فرار کنیم. مثلاً رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) در سفارشات خویش به ابن مسعود فرمودند: «احْذَرْ سُكْرَ الْخَطِيئَةِ فَإِنَّ لِلْخَطِيئَةِ سُكْراً كَسُكْرِ الشَّرَابِ بَلْ هِيَ أَشَدُّ سُكْراً مِنْهُ يَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لا يَرْجِعُون[بقره/۱۸][۳] از مستی گناه دوری کنید همانا برای گناهان مستی‌ای است مانند مستی شراب. بلکه مستی شراب هم شدیدتر. این همان فرمایش خداوتد بزرگ است که فرموده: كر، لال، کور هستند بنابراين به راه نمى آيند.» در این حدیث پیامبر نتیجه سرمستی گناه را برابر با ناشنوایی، نابینایی و لال بودن دانسته‌اند. در چنین شرایطی دیگر انسان راه حق را پیدا نخواهد کرد.
به علاوه آنکه این پاداش‌ها مخصوص کسانی است که در مسیر حق باشند و ناخواسته گناهی را انجام دهند؛ کسی که گناهی را با قصد قبلی انجام می‌دهد وقصدش انجام اعمال صالح بعدی برای پاک شدن گناه است؛ آیا به تمسخر خودش و مذهب نپرداخته است؟
بزرگتر از خود گناه
کسی که گناهی را انجام دهد و در ذهنش بگوید: بعد از انجام گناه توبه می‌کنم یا سبب بخشیده شدن آن گناه را تدارک می‌بینم؛ در اصل به گناه راضی شده و از موفقیت در انجام گناه، خوشنود می‌شود. انجام اینگونه گناهان، سبب مضاعف شدن گناه می‌شود. کاری که از بزرگترین گناهان نیز شمرده شده؛ همچنانکه امام علی(علیه‌السلام) در این باره فرمودند: «التَّبَجُّحُ بِالْمَعاصِی أقْبَحُ مِنْ رُکُوبِها[۴] شادی و رضایتمندی به گناهان، زشت تر از انجام آنهاست.» و نیز فرمودند: «أَعْظَمُ الذُّنُوبِ عِندَ اللّهِ سُبْحانَهُ ذَنْبٌ صَغُرَ عِندَ صاحِبِهِ[۵] بزرگترین گناهان نزد خداوند بزرگ، گناهی است که صاحب آن گناه، آن را کوچک بشمارد.»
این احادیث به طور شفاف بیان می‌کنند که انسان هیچگاه نمی‌تواند به بهانه وجود راهکارهایی برای بخشش گناهان، دست به ارتکاب گناه بزند. پس منظور چیست؟
رحمت الهی
خداوند در قرآن خود دستور داده که گناهان را ترک کنیم. «وَ ذَرُوا ظَاهِرَ الْإِثْمِ وَبَاطِنَهُ إِنَّ الَّذِينَ يَكْسِبُونَ الْإِثْمَ سَيُجْزَوْنَ بِمَا كَانُوا يَقْتَرِفُونَ[انعام/۱۲۰]گناه آشكار و پنهان را رها كنيد زيرا كسانى كه مرتكب گناه مى شوند به زودى در برابر آنچه به دست مى آوردند كيفر خواهند يافت.» حتی رها کردن اهل گناه را کاری ضروری دانسته و فرموده: «وَ ذَرِ الَّذِينَ اتَّخَذُوا دِينَهُمْ لَعِبًا وَلَهْوًا وَغَرَّتْهُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا[انعام/۷۰] و كسانى را كه دين خود را به بازى و سرگرمى گرفتند و زندگى دنيا آنان را فريفته است رها كن.» در آیات بسیاری نیز دستور به تقوا داده است. پس در گناه به هیچ عنوان انجام گناه و حتی نزدیک شدن به آن جایز شمرده نشده است.
البته از سویی دیگر خداوند بیان داشته: «كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْكُمْ سُوءًا بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ[انعام/۵۴] پروردگارتان رحمت را بر خود مقرر كرده كه هر كس از شما به نادانى كار بدى كند و آنگاه به توبه و صلاح آيد پس وى آمرزنده مهربان است.»
با نگاه به این آیات می‌فهمیم که قرآن مؤمنان را جایز الخطا ندانسته؛ بلکه ممکن الخطا می‌داند. چه بسا افراد با ایمانی باشند که سعی و تلاش و برنامه زندگی آنها برمبنای ترک گناه و دوری از آن زشتی‌ها باشد؛ ولی در عمر خود دچار غفلت و جهالت شده و تسلیم شیطان شوند و گناهی را انجام دهند. در این شرایط از آنجا که خداوند رحمان و رحیم است و مهربانی را بر خود مقرر کرده، توبه و انجام اعمال صالح را برای جبران چنین گناهکارانی ممکن ساخته، به صورتی که حدیث نبوی آمده: «أللهُ أفرَحُ بِتَوبَةِ العَبدِ مِنَ العَقیمِ الوالِدِ وَ مِنَ الضّالِّ الواجِدِ[۶] خداوند از توبه بنده‌اش بیش از عقیمی که صاحب فرزند شود و گم کرده‌ای که گمشده‌اش را پیدا می‌کند؛ خوشحال می‌شود.»
شرایط بخشش گناهان
برای بخشیده شدن گناهان نیز شرایط خاصی قرار داده شده است. در آیه گذشته ارتکاب گناه از روی جهالت، پشیمانی و توبه و در نهایت انجام اعمالی صالح شرط استفاده از رحمت الهی بیان شده است. در آیه‌ای دیگر می‌خوانیم: «ثَّم انَّ رَبَّکَ للَّذینَ عَمِلُوا السُّوءَ بِجَهالَهٍ ثُمَّ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِکَ وَ اصْلَحُوا انَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها لغَفُورٌ رحیمٌ[نحل/۱۱۹] امّا پروردگارت نسبت به آنها که از روى جهالت بدى کرده اند و سپس توبه نموده و در مقام جبران بر آمده اند خداوند بعد از آن آمرزنده و مهربان است.» در این آیه نیز آن شروط، تکرار شده و عبارتند از: ۱- ندامت و پشیمانی به این معنا که فرد از گذشته و آن گناهان پشیمان شده باشد.(ثُمَّ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِکَ) ۲- عزم بر ترک گناه برای همیشه و انجام اعمالی صالح برای جبران گذشته(وَ اصْلَحُوا).[۷]
جبران گذشته
گناهان انسان چه حق الله و چه حق الناس، باید جبران شود. جبران این دو گناه نیز متفاوت است. اگر گناهی از حقوق الهی شمرده شود و برای جبران آن نیاز به قضا یا پرداخت کفاره باشد؛ نمی‌توان بدون چنین کارهایی انتظار بخشش داشت. مانند ترک نماز و روزه یا عدم پرداخت خمس و زکات. از طرفی اگر گناهی حق الناس باشد؛ باز نیاز است تا با پرداخت حقوق ضایع شده مردم، به جبران آن گناهان پرداخت.[۸] اینها همگی شواهدی روشن است که به همگان می‌فهماند از هیچ حدیث یا آیه‌ای نمی‌توان تجویز گناهان را برداشت کرد.
کلام نهایی
در برخی از آیات سخن از بخشندگی الهی به میان آمده و برخی از احادیث، اعمالی را ذکر کرده‌اند که سبب بخشیده شدن گناهان انسان هستند. هیچ کدام از اینها نمی‌تواند دلیلی بر تجویز گناه به شمار آید. آنها تنها امکان بخشیده شدن گناهان را بعد از توبه‌ای واقعی و به همراه شرایطی خاص را اثبات می‌کنند و نه چیز دیگری.
پی‌نوشت
[۱] ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ابن بابويه، محمد بن على، چاپ: دار الشريف الرضي للنشر، قم، ۱۴۰۶سال چاپ: ق، ص۶.
[۲] الكافي، كلينى، محمد بن يعقوب، چاپ:دار الكتب الإسلامية، تهران، سال چاپ:۱۴۰۷ ق، ج۲، ص۲۶۸.
[۳] مكارم الأخلاق، طبرسى، حسن بن فضل، چاپ: الشريف الرضى، قم، سال چاپ:۱۴۱۲ ق / ۱۳۷۰ ش، ص۴۶۳.
[۴] غرر الحكم و درر الكلم، تميمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، چاپ: دار الكتاب الإسلامي، قم،سال چاپ: ۱۴۱۰ق، ص۱۱۴.
[۵] همان، ۲۰۱.
[۶] نهج الفصاحة( مجموعه كلمات قصار حضرت رسول صلى الله عليه و آله)، پاينده، ابو القاسم، چاپ: دنياى دانش، تهران،سال چاپ: 1382 ش، ص۶۲۰.
[۷] رک: اخلاق در قرآن، مکارم شیرازی، ناصر، چاپ: مدرسة الإمام علي بن أبي طالب (علیه‌السلام)، قم، سال چاپ: ۱۳۸۵ ش، ج ۱، ص ۲۲۸ الی ۲۳۴.
[۸] همان.