-یکی از کلیدی ترین معارف فرهنگ شیعی فرهنگ انتظار است.
یکی از کارآمدترین و اثربخش‌ترین مفاهیم و معارف اسلامی که ارتباط نزدیک و مستقیمی در دستیابی به تمدن نوین اسلامی داشته و جامعه را بر روی ریل صحیح شیعه‌گری قرار داده، مسأله انتظار در فرهنگ شیعی است. از دیر باز این فرهنگ غنی اسلامی که ریشه در مبانی و آموزه‌های اصیل اسلامی دارد، زمینه‌ساز آثار و برکات فراوانی در جامعه اسلامی بوده و پیروان و شیعیان خاندان عصمت و طهارت(علیهم السلام) را در دنیای پر از جور ، ستم و بی‌عدالتی و جهالت به سوی ساحل امید و آرامش و نیک بختی به پیش برده است. در این نوشتار تلاش داریم به برخی از زوایای تأثیر گذار انتظار سازنده در دستیابی به تمدن نوین اسلامی اشاره‌ای داشته باشیم.
دو برداشت و عملکرد متضاد از مهدی باوری
با اندکی دقت و تأمل در نوع نگاه و برداشتی که محبان و شیعیان خاندان عصمت و طهارت(علیهم السلام) نسبت به موضوع انتظار دارند، متوجه خواهیم شد، به طور عمده دو نگاه متفاوت در خصوص مهدی‌باوری و فرهنگ انتظار وجود دارد که ترسیم کننده عملکرد و نوع راهبرد و استراتژی آنها در جامعه مهدی‌باور است. نوع برداشتی که جامعه منتظران را به دو قسم منتظران پویا و سازنده و منتظران خاموش و منفعل تقسیم کرده است. نوع برداشت و عملکرد منتظران منفعل وخاموش موجب شده است نقش چشم‌گیر و پررنگی برای دستیابی به تمدن مهدوی را برای خود مهیا ننمایند. طرفداران این نوع نگاه گاهاً خود را در صحراها و روستاها و در پشت حصارهای خشتی پنهان کرده و به طور کلی ارتباط خود را با جهان مدرن قطع کرده‌اند و خود را متعهد به مسئولیت‌های اجتماعی و سیاسی نمی‌بینند. اما انتظار سازنده و مهدی‌باوران فعال در جامعه مهدوی نقش پررنگ اجتماعی و سیاسی هوشمندانه را اتخاذ کرده و تلاش دارند با تکیه بر مبانی و اصول قرآنی[1] زندگی و حیات مادی را مهیای آخرین منجی جهان نمایند. در واقع این دسته افراد تلاش دارند با اقتباس از سبک زندگی حسینی(علیه السلام) جامعه طوفانی پر از مکر و حیله و ظلم و بی عدالتی را برای فرهنگ و تمدن اسلامی آماده و مهیا سازند.
لوازم و شاخص‌های انتظار سازنده و فعال
1-امید به آینده
یکی از مهمترین و ارزشمندترین آثار و برکات منجی‌باوری فعال و سازنده امید به آینده و تلاش برای دستیابی به آرمان مقدس اسلامی است. در واقع فرهنگ انتظار با شاخص و اهرم امید گره خورده است؛ کما اینکه در منابع روایی نیز در این خصوص اینگونه از امام على (علیه السّلام) نقل شده است: «إنتَظِرُوا الفَرَجَ و لاتَيأَسوا مِن رَوحِ اللّه؛[2]در انتظار فرج باشيد و از رحمت خدا نا اميد نشويد». امید به آینده موجب می‌شود افراد با ریسک‌پذیری بالا خود را وارد در میادین مخاطره‌انگیز نمایند و در برابر ابرقدرت‌های جهانی عرض اندام نمایند. امید به آینده است که منجی‌باوران فعال را به مسئولیت‌پذیری و ایفای نقش مثبت در جامعه رهنمود نموده و برای دستیابی به تمدن نوین اسلامی به دنبال کادر‌سازی و تشکیل یک حکومت قوی و مستقل در برابر ابرقدرت‌های جهانی کرده است. «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ؛[3]هر نيرويى در قدرت داريد، براى مقابله با آنها [دشمنان]، آماده سازيد!».
2-اصلاح‌گری در عرصه‌های فردی و اجتماعی
منتظران واقعی به خوبی با ادبیات انقلاب و اصلاح‌گری آشنا هستند، از این‌رو آنها بر این باورند اگر به دنبال تغییر و اصلاح در جامعه هستند، ابتدا می‌بایست این امر مهم و راهبردی را در سرزمین وجودی خود آغاز نموده و به عنوان یک شیعه و پیرو واقعی رفتار و عملکرد خود را منطبق بر نگاه و سبک زندگی حضرات معصومین(علیهم السلام) تنظیم نمایند. امام علی (عليه السلام) می‌فرمایند: «مَن أحَبَّنا فَليَعمَل بَعَمَلِنا وَ ليَستَعِن بِالوَرَعِ فَإِنَّهُ أفضَلُ مايُستعانُ بِهِ في أمرِ الدُّنيا وَالآخِرَةِ؛[4] هر كه ما را دوست دارد، بايد به كردار ما عمل كند و از پارسايى مدد گيرد ؛ چرا كه آن، بهترين مددكار در امر دنيا و آخرت است.» بدیهی است که کردار اهل بیت(علیهم السلام) جلوه تمام‌نمایی از معارف و آموزه‌های قرآنی است، آموزه‌هایی که نوع‌دوستی، اخلاق‌مداری، انسانیت، مسئولیت‌پذیری، تعهد، مهرورزی، دغدغه‌مندی و شهامت را به انسان آموزش می‌دهد. رویکردی که علاوه بر تربیت اخلاقی خود دغدغه‌مندانه به دنبال اصلاح جامعه است.
3-اخلاق‌مداری و عدالت‌محوری
یکی از ویژگی‌های روشن امام مهدی(علیه السلام) که همه شیعیان حضرت را به سبب آن می‌شناسند، برپایی عدالت جهانی و ظلم‌ستیزی و برقرار کردن سنت نبوی است، موضوع بسیار مهمی که در فرهنگ روایات به خوبی به آن اشاره شده است. امام مهدى (عليه السلام) چنین می‌فرمایند: «أنَا الَّذي أملأُها عَدلاً كَما مُلِئَت جَورا[5] منم كه زمين را از عدالت لبريز مى كنم، چنان كه از ستم آكنده است» حال که یکی از محورهای اصلی قیام مهدوی برپایی عدالت و برچیدن ظلم و ستم است، یاران و انصار ایشان و محبان و شیعان حضرت می‌بایست این اصل اخلاقی را در تمام شئون زندگی خود نهادینه نمایند و با این رویکرد اخلاق‌مدارانه دنیا را بیش از پیش مهیای حضور امام منتظر خود نمایند. اصل عدالت ایجاب می‌نماید همه افراد در عرصه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، قضایی، عدالت را محور و اساس قرار دهند و نه تنها با دوستان و هم کیشان، بلکه با دشمنان و غیر هم‌کیشانی که در ظلم و تجاوز با ایشان وارد نشده‌اند نیز با این اصل مهم اخلاقی رفتار نمایند. در قرآن کریم چنین آمده: «لا يَنْهاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذينَ لَمْ يُقاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَ لَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطينَ إِنَّما يَنْهاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذينَ قاتَلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَ أَخْرَجُوكُمْ مِنْ دِيارِكُمْ وَ ظاهَرُوا عَلى إِخْراجِكُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ فَأُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ؛[6] خدا شما را از نيكى كردن و رعايت عدالت نسبت به كسانى كه در راه دين با شما پيكار نكردند و از خانه و ديارتان بيرون نراندند نهى نمىكند؛ چرا كه خداوند عدالت پيشگان را دوست دارد. تنها شما را از دوستى و رابطه با كسانى نهى مىكند كه در امر دين با شما پيكار كردند و شما را از خانه هايتان بيرون راندند يا به بيرونراندن شما كمک كردند و هر كس با آنان رابطه دوستى داشته باشد ظالم و ستمگر است».
4- مواسات و مهروزی در تمدن نوین اسلامی
یکی از جلوه‌های ممتاز مهدی‌باوری در جامعه مهدوی فرا عدالت رفتار کردن و وارد شدن در میدان احسان، مهروزی و نوع‌دوستی و فقر‌زدایی از جامعه است. جامعه‌ای که از همه جهت تحت شدیدترین و پیچیده ترین تحریم‌های ناجوانمردانه ابرقدرت‌های جهانی است برای استحکام و حفظ و همچنین اجرای اخلاق‌مداری در جامعه باید قیام نماید و به دنبال محرومیت‌زدایی از جامعه باشد و همچون اقتصاد نو سرمایه‌داری و لیبرال تنها برای کسب پول و ثروت جامعه کیسه ندوزد. این چنین جامعه‌ای دست‌گیری از دیگران را جزو لاینفک زندگی عبادی و معنوی خود می‌داند و در این زمینه ذره‌ای به خود شک و تردید راه نمی‌دهد ؛چرا که این فرمان الهی است که می‌فرماید: «وَ الَّذينَ في أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ؛[7] و آنها كه در اموالشان حق معلومى است ... براى تقاضاكننده و محروم». به همین دلیل پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) می‌فرماید: «مَثَلُ الْمُؤْمِنِ فِی تَوَادِّهِمْ وَ تَرَاحُمِهِمْ کمَثَلِ الْجَسَدِ إِذَا اشْتَکی بَعْضُهُ تَدَاعَی سَائِرُهُ بِالسَّهَرِ وَ الْحُمَّی؛ مثل مؤمنان در پیوند و دوستی و محبت و رحمت به هم (واهمیت دادن به سرنوشت یکدیگر) مثل یک پیکر زنده هستند که اگر عضوی از آن به درد آید، سایر اجزای پیکر با آن اظهار همدردی می‌کنند.»[8]
پی نوشت ها:
[1]. اصل امر به معروف و نهی از منکر. «الَّذينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ؛[حج/ 41] همان كسانى كه هر گاه در زمين به آنها قدرت بخشيديم، نماز را برپا مىدارند، و زكات مىدهند، و امر به معروف و نهى از منكر مىكنند، و پايان همه كارها از آن خداست!».
[2]. بحار الأنوار ، ج 52 ، ص 123.
[3]. سوره مبارکه انفال آیه 60.
[4]. الخصال، ج2، ص614.
[5]. إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات ؛ ج1 ؛ ص142، ح164.
[6]. سوره مبارکه ممتحنه، آیات8و9.
[7]. سوره مبارکه معارج، آیات24و 25.
[8].بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج58، ص: 150، ح29.
به طور کلی می توان فرهنگ انتظار را به دو قسم فرهنگ انتظارفعال، پویا، اثربخش و همچنین انتظار منفعل و خاموش تقسیم بندی کرد.