-از جمله مهمترین عناصر و شاخص هایی که در دوران کودکی باید به طور هوشمندانه مورد توجه مربیان و والدین قرار داشته باشد، عنصر و شاخص خودباوری و عزت نفس است.
یکی از مهمترین و کلیدی‌ترین عناصر موفقیت و پیروزی در هر جامعه، وجود و تقویت عنصر «عزت نفس» در آن جامعه است. عزت‌نفس اکسیری طلایی است که وجود آن، جامعه را به‌سرعت به‌سوی قله‌های کمال و موفقیت سوق داده و از هرگونه پستی و حقارت بازمی‌دارد. از طرفی هر انسانی که ارزش و جایگاهی برای خود قائل نباشد و قدمی در مسیر تقویت عزت‌نفس خود برنداشته باشد نه‌تنها برای خود، بلکه برای دیگران نیز می‌تواند آسیب‌زا و خطرآفرین باشد، کمااینکه در منابع روایی از امام هادی (علیه‌السلام) نیز این‌چنین نقل شده است: «مَنْ هَانَتْ عَلَيْهِ نَفْسُهُ فَلَا تَأْمَنْ شَرَّهُ؛[1] یعنی کسی که برای خودش شخصیت قائل نیست، از شر او ایمن نباش».
مفهوم‌شناسی کلید واژه عزت نفس
اگر بخواهیم به طور ساده کلیدواژه «عزت‌نفس» را مورد بررسی و واکاوی قرار دهیم باید بگوییم، عزت‌نفس، نوعی معرفت و شناخت واقعی از ارزش ذاتی خود است. حالت نفسانی و درونی که انسان را متوجه جایگاه و کرامت خود می‌نماید. نیروی درونی که مانع می‌شود انسان وارد در مناطق ممنوعه شده و خود را در معرض تباهی و نابودی قرار دهد. یکی از بهترین تعابیری که ارتباط نزدیکی با این برداشت از عزت‌نفس دارد در منابع روایی این‌چنین از امام علی (علیه السلام)نقل شده است: «أَلَا حُرٌّ يَدَعُ هَذِهِ اللُّمَاظَةَ لِأَهْلِهَا إِنَّهُ لَيْسَ لِأَنْفُسِكُمْ ثَمَنٌ إِلَّا الْجَنَّةَ فَلَا تَبِيعُوهَا إِلَّا بِهَا؛[2] آيا آزاد مردى نيست كه اين نيم‌خورده دنيا را به اهل دنيا واگذارد براى وجود شما قيمتى جز بهشت نيست، آن را جز به بهشت نفروشيد».
تقویت عزت نفس از دوران کودکی و دانش‌آموزی
باتوجه‌به اهمیت و ارزش عزت‌نفس که تأثیر مستقیمی در سعادت و شادکامی افراد جامعه دارد، باید به این موضوع توجه داشته باشیم که برای تقویت این عنصر کلیدی می‌بایست از همان آغاز طفولیت و دانش‌آموزی برنامه‌ای جامع و علمی برای آن تدارک دید. اگر والدین و مربیان تلاش دارند که فرزندان و دانش‌آموزانی عزتمند داشته باشند، باید در تعامل و ارتباط با متربی خود خطوط قرمز و شاخص‌های دینی و اخلاقی را به خوبی در خصوص آنها مورد توجه قرار دهند. در ادامه به برخی از این شاخص‌ها اشاره خواهیم داشت.
مناطق ممنوعه تقویت عزت نفس و خودباوری در کودکان
1-بی‌توجهی به شاهکارهای دانش‌آموزی و کودکی
بسیاری از کودکان بنا به اقتضائات وجودی خود تلاش دارند به‌نوعی توانایی و مهارت‌های خود را به والدین و مربیان خود نشان دهند، گاهی اوقات یک کودک تلاش دارد با تمام وجود خطوط هندسی ناموزونی را به هم وصل نماید و آن را به‌عنوان یک شاهکار هنری به والدین خود نشان دهد تا اینکه قدرت و مهارت نقاشی خود را در معرض نمایش قرار دهد، دراین‌بین هرگونه بی‌توجهی و کم‌اهمیت جلوه‌دادن فعالیت کودکان همچون سمی مهلک است که می‌تواند خلاقیت، خودباوری، عزت‌نفس و توانایی آنها را سرکوب نماید. هنر والدین و مربیان در این‌چنین مواردی باید به‌گونه‌ای باشد که تلاش کودکان را به طور هوشمندانه و اصولی تقویت نماید، نه اینکه آنها را از تلاش خود مأیوس و سرخورده نماید.
2-ایجاد وابستگی افراطی به مربیان و والدین
یکی دیگر از خطوط قرمز و مناطق ممنوعه‌ای که به‌طورجدی می‌تواند هویت و خودباوری و عزت‌نفس کودکان و دانش‌آموزان را نابود نماید، ایجاد وابستگی افراطی به والدین و مربیان است. ایجاد وابستگی افراطی موجب می‌شود که هیچگاه توانایی‌های کودکان شکوفا نشده و مهارت‌ها و توانایی‌های روحی، فکری و عملی رخ خود را به کودکان نشان ندهد. چه بسیار افرادی که به‌خاطر تضعیف شخصیتشان در دوران کودکی تا پایان عمر برای مواجه شدن با کارهای سخت و تصمیم‌های بزرگ و کارساز روحیه نمی‌توانم را در خود پرورش می‌دهند.
3-برچسب‌های مرگبار و مخرب
از دیگر مواردی که کودکان و نوجوانان بارها در سنین پایین زندگی خود با آن مواجه شده‌اند، برچسب‌های مرگباری است که از طرف اطرافیان به آنها زده می‌شود. «بی‌عرضه»، «بیکار»، «خیلی تنبلی»، «بی‌مصرف»، «بی‌سواد»، و ... این‌گونه برچسب‌های منفی که از دوران کودکی به خورد فرزندان و متربیان داده می‌شود، به‌مرورزمان شخصیت و هویت آنها را لگدمال کرده به‌طوری‌که این احساس منفی، سوءظن به خود و عدم باورمندی به توانایی‌ها را در وجود آنها روزبه‌روز تقویت می‌نماید به‌طوری‌که گویی این برچسب‌های غیرمنصفانه جزء ذاتی آنها بوده است.
4-بر نتافتن خطا و اشتباه کودک
سن کودکی باتوجه‌به اقتضائات روحی، فکری و تجربی، دوران خطا و اشتباه است. در واقع یک کودک در ابتدای طفولیت دائماً به‌واسطه کنجکاوی‌های خود در حال آزمون‌وخطا است. دراین‌بین این هنر و مهارت والدین و مربیان است که با سعه‌صدر و مدیریت هوشمندانه می‌بایست مسیر کودکان را برای رسیدن به پیروزی و موفقیت بگشایند. هرگونه برخورد‌های افراطی و سرسختانه و گاهاً تنبیهی با آنها می‌تواند مانع بروز خلاقیت و ریسک پذیری در آنها شود.
5-مقایسه‌های ناعادلانه و منزجرکننده
کم نیستند والدینی که دائماً به دنبال مقایسه‌های مذموم و غیرمتعارف فرزندان خود با سایر کودکان هستند. این‌چنین والدینی بدون درنظرگرفتن اقتضائات روحی و فکری فرزند خود، با سرکوفت‌های ناعادلانه و با فراموش‌کردن توانایی و مهارت فرزند خود، دائماً توانایی‌های دیگران را به رخ فرزند خود می‌کشند. این‌چنین رویکرد منفی و نامناسبی، احساس انزجار و عدم تحرک را در فرزندان تقویت می‌نماید.
پی‌نوشت ها:
[1]. بحار الانوار، ج 75، ص 365، ح 1.
[2]. نهج البلاغة، ص556.
از جمله مواردی که به طور جدی می تواند عزت نفس و خودباوری را در کودکان تضعیف نماید، استفاده از جملات منفی در خصوص توانایی هایی آنها و همچنین مقایسه های نابجا میان فرزندان و تقویت وابستگی افراطی کودکان به والدین است.