نقش حضرت معصومه (سلام الله علیها) در گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی

22:09 - 1400/08/24

حضرت معصومه (س) در تمدن سازی اسلامی در ایران نقش به سزایی داشته است.

قم

هجرت حضرت معصومه سلام الله علیها از مدینه به قم [1] در قلب همه هجرت های صد ساله از نیمه قرن دوم تا نیمه قرن سوم هجری می درخشد و نقطه عطف اساسی در تاریخ مهاجرت های طالبیان و نقل و انتقالات اعراب در طی دو قرن و نیم در ایران است. [2] دو هجرت چهره تاریخ ایران را به طور خاص دگرگون ساخت: هجرت امام رضا علیه السلام و هجرت حضرت معصومه سلام الله علیها. هجرت امام رضا علیه السلام خراسان مرکزی را با بزرگترین تحول مذهبی روبه رو ساخت و این منطقه را که طی چندین قرن در بین دو قطب سنی حنفی در خراسان شرقی و خراسان غربی قرار گرفته بود به تدریج به مرکزی بزرگ برای تشیع امامی تبدیل کرد. هجرت حضرت معصومه سلام الله علیها نیز همانند هجرت برادر بزرگوارشان امام رضا علیه السلام آثار فراوانی را در قم و منطقه جبال به بار آورد. [3]

شهر قم بین دو قطب سنّی حنفی و سنّی شافعی در ری و ساوه و اصفهان قرار گرفته بود و با هجرت آن حضرت به قم و دفن وی در این خطه، و سفارش مؤکد ائمه علیهم السلام به ویژه امام صادق، [4] امام رضا و امام جواد علیهم السلام [5] به زیارت آن حضرت،[6] این شهر، به یکی از پرترددترین و بزرگترین شهرهای فرهنگی شیعی در اواخر قرن سوم تبدیل شد، به گونه ای که زائران و دانشمندان فراوانی از سایر بلاد اسلامی در این شهر در حال رفت و آمد بودند. [7] علاوه بر اینکه این شهر را به مركزی برای نشر علوم و معارف شيعى و مکانی برای جذب صدها عالم و دانشمند و سادات علوی و نیز مکانی برای زیارتگاه مردم از سایر بلاد اسلامی تبدیل کرد که تا به امروز ادامه دارد.[8] مزار حضرت معصومه (سلام الله علیها) افزون بر شیعیان که از همان آغاز به زیارت قبر آن حضرت می رفتند، سنیان نیز به زیارت بقعه آن حضرت علاقه مند بوده و آن را زیارت می کردند.

روایات نشان می دهد امام صادق علیه السلام اولین کسی است که بستر و زمینه زیارت حضرت معصومه سلام الله علیها را در قم، قبل از تولد وی در بین شیعیان نهادینه کرد [9] و در دوران امام رضا و امام جواد علیهما السلام این فرهنگ گسترش پیدا کرد. از پرسش امام رضا علیه السلام از سعد بن عبدالله اشعری که «ای سعد آیا ما را نزد شما قبری است؟ گفت: بله در شهر ما قبر حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها است. امام فرمود: هر کس او را با معرفت زیارت کند، بهشت برای اوست»[10] استفاده می شود که امام علیه السلام در این حدیث، یکی از بزرگان قمی را متوجه ضرورت حیاتی اتخاذ نوعی خط مشی سیاسی و فرهنگی شیعه امامی نموده است. استفهام امام از سعد، استفهام تقریری است و امام در صدد ارائه مفهومی شیعی به سعد بوده و آن همان «مفهوم ملازمت و پیوستگی و همبستگی و احساس هویت جوامع شیعی در کنار قبور معصومین» بوده است. [11] در سخن سایر ائمه علیهم السلام نیز به قم و قبر حضرت معصومه سلام الله علیها اشاره شده [12] که حاکی از نقش بی بدیل و تاثیر فرهنگی قم و قبر حضرت معصومه سلام الله علیها بر سایر بلاد اسلامی دارد. چنان که امام صادق علیه السلام از شهر قم به عنوان حجتی بر دیگر بلاد یاد کرده است. این بستر سازی ها سبب شد تا در قرون بعدی شیعیان و حتی اهل سنت از نقاط مختلف به زیارت حضرت معصومه بیایند.

از جمع بندی مطالب استفاده می شود که قبر حضرت معصومه سلام الله علیها نقش به سزایی در هجرت قبایل و گروه ها به قم شده است. حضور حضرت معصومه از همان اویل قرن سوم در قم و پس از آن مقبره ایشان در این خطه، نقش به سزایی در ایجاد زیر ساخت های فرهنگی و تمدنی در این شهر شد و اسباب شکل گیری بزرگترین مدرسه علمی را در آن ایجاد نمود. 

پی نوشت:
1. «خلاصة البلدان»، ص 117؛ «بحار الانوار»، ج 57، ص 219؛ «تاریخ دار الایمان قم»، ص 33؛ 263.
2. «فرهنگ و تمدن اسلامی در قم قرن سوم»، ص 128.
3. «تاریخ قم یا حریم مطهر بانوی عالیقدر اهل بیت حضرت معصومه (س)»، مقدمه استاد دوانی: ص 34.
4. «تاریخ قم»، صص 309 - 311.
5. «من زارها عارف بحقها فله الجنة»؛ «من زار المعصومة بقم فله الجنة»، «من زارها وجبت له الجنة»، «من زار عمتّی بقم فله الجنة».
6. «کامل الزیارات»، ص 324؛ «بحار الانوار»، ج 99، ص 265؛ «زاد المعاد» ص 547.
7. «شناخت نامه قم و حضرت معصومه»، ص 228.
8. مصداق های زیادی از این هجرت ها از ناحیه عالمان و سادات علوی در تاریخ قم وجود دارد.
9. «تاریخ قم»، ص 310 – 311.
10. «بحار الانوار»، ج 99، ص 266.
11. «فرهنگ و تمدن اسلامی در قرن سوم هجری در قم»، ص 93.
12. «عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآيات و الأخبار و الأقوال»، ج 21، ص 338 – 351.

حضرت معصومه (سلام الله علیها) در گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی و نیز تمدن سازی قم نقش به سزایی داشته است. حضور آن حضرت در قم، سبب شد تا صدها عالم و سادات علوی از نقاط مختلف جهان اسلام به این خطه هجرت و زمینه ساز شکل گیری بزرگترین مرکز شیعی و با عظمت ترین مدرسه علمیه در این شهر شود.

Plain text

  • تگ‌های HTML مجاز:
  • آدرس صفحات وب و آدرس‌های پست الکترونیکی بصورت خودکار به پیوند تبدیل می‌شوند.
  • خطوط و پاراگراف‌ها بطور خودکار اعمال می‌شوند.
12 + 6 =
*****