چه کسی پیامبر را مسموم کرد؟

شهادت پیامبر به وسیله سم از جمله مسائلی است که منابع روایی و تاریخی بدان پرداخته اند. برخی معتقدند که این سم توسط زن یهودی به پیامبر خورانده شد؛ گروهی نیز بر این باورند که عایشه و حفصه سمّ را به پیامبر داده اند. در ادامه این مسأله تحت چند عنوان مورد بررسی قرار می گیرد:

یک. شهادت بر اثر مسمومیت
شهادت پیامبر بر اثر سمّ و مسمومیت از مسلمات قطعی تاریخی و روایی است، شیعه[1] و سنی[2]  بر آن تصریح نموده اند. برای نمونه حاکم نیشابوری دانشمند بزرگ اهل سنت در کتاب «المستدرک علی الصحیحین» می‌نویسد: «به خدا سوگند پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) با سمّ کشته شد.»[3]

از علمای شیعه نیز شیخ مفید( ره) می‌نویسد: «پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در روز دوشنبه 28 صفر در مدینه در حالی‌که مسموم شده بود از دنیا رفت.»[4]

دو. شهادت پیامبر توسط یهودیان (زن یهودی)
چنان که بیان شد شهادت پیامبر بر اثر سم و مسمومیت قطعی است اما در اینکه چه کسی این سم را به حضرت خوراند اختلاف است: برخی معتقدند پیامبر پس از جنگ خیبر بر اثر غذای مسمومی که یهودیان (زن یهودی) به او دادند به شهادت رسید.[5]

ابن سعد در این باره می گوید: «هنگامی که پیامبر (ص)، خیبر را فتح نموده و اوضاع به حالت عادی برگشت، زنی یهودی به نام زینب که برادر زاده مرحب بود که در جنگ خیبر کشته شد، از دیگران پرسش می نمود که پیامبر (ص) کدام بخش از گوسفند را بیشتر دوست می دارد؟ و پاسخ شنید که سر دست آن را. سپس آن زن، گوسفندی را ذبح کرده و تکه تکه نمود و بعد از مشورت با یهودیان در مورد انواع سم ها، سمی که تمام آنان معتقد بودند، کسی از آن جان سالم به در نمی برد را، انتخاب نموده و اعضای گوسفند و بیشتر از همه جا، سردست ها را مسموم نمود.

هنگامی که آفتاب غروب نموده و پیامبر (ص) نماز مغرب را به جماعت اقامه فرموده و در حال برگشت بودند، آن زن یهودی را دیدند که همچنان نشسته است! پیامبر (ص) دلیل آن را پرسیدند و او جواب داد که هدیه ای برایتان آوردم! پیامبر (ص) با قبول هدیه، به همراه یارانش بر سر سفره نشسته و مشغول تناول غذا شدند ... بعد از مدتی، پیامبر (ص) فرمودند که دست نگه دارید! گویا این گوسفند مسموم است!» ابن سعد در آخر کلام خود نتیجه می گیرد که شهادت پیامبر به همین دلیلی بوده است.[6]

ابوهریره می‌گوید: «زنی یهودی، گوسفندی مسموم به پیامبر هدیه کرد، اما آن حضرت به اصحابش فرمود دست نگه دارید، زیرا این طعام را مسموم کرده‌اند.»[7] در روایت دیگر آمده که رسول خدا ماهیچه دست گوسفند را از سایر اعضای آن بیشتر دوست می‌داشت، در نتیجه در آن سمّ ریختند و به نظر می‌رسد که یهودیان آن را مسموم کردند.[8]

همچنین در روایت دیگر از عبدالله بن مسعود نقل شده که می‌گفت: «ما صدای تسبیح غذا را می‌شنیدیم، (یعنی در مقابل رسول خدا) و دست گوسفند مسموم با آن حضرت سخن گفت و به او خبر می‌داد که داخل گوشت سمّ ریخته‌اند.»[9]

آن‌گاه که رسول خدا زن یهودی را احضار کرد و فرمود چه چیزی تو را به این کار وادار کرد؟ آن زن یهودی عرضه داشت و گفت: خواستم مطمئن شوم پیامبر هستی یا خیر؟ اگر پیامبر بودی، خدا تو را به آن آگاه می‌کرد و اگر هم پیامبر خدا نبودی، مردم را از دست تو راحت می‌کردم. رسول خدا او را به حال خود واگذاشت و متعرض او نشد.[10]

با وجود تناقضاتی که در این دسته از روایات وجود دارد نمی توان این روایات را در اثبات شهادت حضرت رسول به دست زن یهودی در خیبر پذیرفت و به آن ها استناد کرد. روایات این باب به غیر از دو مورد هیچ اشاره‌ای به خوردن غذای مسموم از سوی پیامبر نشده است و بیشتر این روایات کیفیت سمی شدن دست گوسفند از سوی یهودیان و خبر دادن آن از طرف پیامبر را  تشریح نموده است.

علاوه بر اینکه بین مسمومیت پیامبر در خیبر تا شهادت آن حضرت فاصله زیادی است و بی شک غالبا طبیعت سموم این است که قربانی خود را در مدت زمان کوتاهی از پای در‌آورد و نمی تواند این مسمومیت مدت زمان طولانی استمرار پیدا کند.

از طرف دیگر همین روایات نشان می دهد که پیامبر مسمومیت غذایی را، توسط خداوند آگاه شد و نخورد که این هم از نشانه‌های پیامبری ایشان است؛ بنابر این شهادت پیامبر از سوی یهودیان خیبر ادعایی بی اساس است.

سه: شهادت پیامبر توسط عایشه و حفصه
برخی داده های تاریخی و روایی نشان می دهد در روزهای پایانی عمر شریف پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) دارویی که مورد نهی ایشان بود توسط عایشه و حفصه به آن حضرت خورانده شد که حال ایشان را وخیم‌تر از قبل کرد به گونه‌ای که پس از به هوش آمدن، خشم پیامبر را بر انگیخت.

عایشه می گوید: «لَدَدْنَا النبی(ص) فی مَرَضِهِ فقال: لَا تُلِدُّونِی. فَقُلْنَا: کَرَاهِیَةُ الْمَرِیضِ لِلدَّوَاءِ، فلما أفاق قال: ألم أنهكم أن لا تلدونى قلنا كراهية المريض للدواء. فقال: لا يبقى أحد في البيت إلا لد و أنا انظر إلا العباس فإنه لم يشهدكم؛[11] در ایام مریضی رسول خدا به حضرت دارویی خوراندیم. اما در آن حال او به ما اشاره می کرد که این دارو را به من نخورانید. ما گفتیم مریض از دارو متنفر است و وقتی حضرت بهتر شد، فرمودند: آیا من شما را از اینکه به من دوا بخورانید نهی نکردم؟ پس فرمود: باید در دهان هر کسی که در این خانه است، در جلوی چشم من دوا ریخته شود؛ غیر از عباس که او شاهد ماجرا نبوده است.»

چیزی که از این روایت به دست می آید این است که عایشه دارویی را به پیامبر(ص) خورانده است ولی هیچ دلیلی مبنی بر سمّی بودن این دارو وجود ندارد. پیامبر (ص) پس از بهبودی، عایشه و دیگر افراد حاضر در مجلس را که صحنه خوراندن دارو به آن حضرت را مشاهده کرده و از دستور پیامبر سرپیچی کرده بودند، تنبیه نمود و از همان داروی به آنها خوراند. البته از این روایت تاریخی استفاده می شود که نهی پیامبر از دادن دارو حاکی از فتنه ای علیه رسول خدا بوده است که از سوی عایشه عملیاتی شد. با توجه به آیات قرآن اطاعت از پیامبر در هر شرایطی واجب بود که عایشه و حفصه از این امر الهی سرپیچی کردند.[12]

از جمع بندی سخنان نتیجه می شود شهادت پیامبر به وسیله مسمومیت از مسلمات تاریخی و روایی است، اما اینکه چه کسی این سم را به پیامبر خورانده دو قول وجود دارد. برخی عامل شهادت را یهودیان و عده ای عایشه و حفصه می دانند.

پی نوشت:
1. کلینی، الکافی، ج ۶، ص ۳۱۵، ح ۳؛ شیخ صدوق، الاعتقادات، ص 97.
2. صحیح بخاری، ج ۵، ص ۱۳۷.محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج 2، ص 202 – 201، دار صادر، بیروت.
3. المستدرک علی الصحیحین, ج 3, ص 61, ح 4395.
4. المقنعه, ص 456.
5. محمد بن حسن بن فروخ صفار، بصائر الدرجات، ج 1، ص 503، کتابخانه آیت الله مرعشی، قم، 1404 ق. صحیح بخاری، ج 5، ص 137، دار الفکر، بیروت، 1401 ق. سنن دارمی، ج 1، ص 33، مطبعة الاعتدال، دمشق. محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج 2، ص 202 – 201، دار صادر، بیروت.
6. محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج 2، ص 202 – 201، دار صادر، بیروت.
7. البدایه و النهایه، ابن کثیر، دار احیاء التراث العربی، بیروت، لبنان، ج4 ص209.
8. المصنف، ابن ابی شیبه، دارالفکر، بیروت،لبنان، ص13 رقم15382.
9. البدایه و النهایه، ابن کثیر، دار احیاء التراث العربی، بیروت، لبنان، ج6 ص317.
10. البدایه و النهایه، ابن کثیر، ج4 ص209. 
11. مسند حنبل، ج 6، ص 53.
12. سوره حشر، آیه7.