علم آموزی در اسلام از ابتدا نزول وحی، بر پیامبر اسلام آغاز شده است و سراسر قرآن دعوت به علم آموزی می‌باشد.
شبهه:می‌گویند اسلام مخالف سوال پرسیدن و آگاهی هست و هر کس که سوال می‌پرسد را محکوم به کفر و الحاد می‌کند؛ یعنی کسب علم و آگاهی در اسلام هیچ جایگاهی ندارد.
پاسخ:
قرآن کتاب هدایت است و راه های تعالی و کمال را به بشر نشان می‌دهد. اهمیت مسالۀ پرسش و پاسخ را به صورت مستقیم و غیر مستقیم مطرح نموده است. در جایی سؤال فرشتگان را دربارۀ خلقت انسان از پیش‌گاه الهی و پاسخ پروردگار را ذکر کرده است.[1] در دو جای قرآن دستور می‌دهد که از آگاهان بپرسید: «فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ؛[2] پس اگر نمی‌دانید از اهل ذکر (یعنی علما و دانشمندان هر امت) سؤال کنید.» کلمه « فاسألوا» به صورت امر آمده است و دلالت بر این دارد که در مسائل شرعی و دینی سؤال واجب می شود. البته چنان که علامۀ طباطبائی (ره) فرمودند: این آیۀ شریفه ارشاد به یک اصل عقلایی است که عبارت است از واجب بودن رجوع افراد ناآگاه و جاهل به اهل خبره و اطلاع.[3] یعنی افراد ناآگاه باید در موارد سوال و جهل باید به عالمان رجوع کنند و در جهل باقی نمانند.
اطلاق کلمۀ ذکر شامل هر نوع آگاهی و یاد آوری و اطلاع است. اهل ذکر نیز به آگاهان جامعه در همه زمینه ها صادق است. خداوند نیز به مسلمانان امر می کند آن چه را نمی‌دانند از اهل اطلاع بپرسند و خودسرانه در مسائلی که به آن اطلاعی ندارند اقدام نکنند، چنان که در آیۀ دیگر می‌فرماید: «وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولَئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا؛[4] و هرگز آنچه را که بدان علم و اطمینان نداری دنبال مکن که چشم و گوش و دل، همه مسئولند.»
روایات سوال وعلم آموزی
روایات بسیاری در اهمیت سوال و جواب وجود دارد؛ همانند سخن پیامبر(ص) که فرمودند: «علم و دانش گنجینه‌هایی است که كليد اين گنجينه ها سؤال كردن است؛ بنابراین در مورد مجهولات‌تان سوال کنید.»[5] همچنین حضرت علی(ع) می فرماید: «پیش از این که مرا از دست بدهید سوال کنید، چرا که من راه‌های آسمان را بهتر از راه‌های زمین می شناسم.»[6] در واقع اسلام به پرسش و پاسخ اهميّت فراوانى داده، و به همگان اجازه سوال در موضوعات گوناگون را می دهد، و در اين زمينه شرم و حيا را معقول نمى داند.
اذعان اندیشمندان غربی بر علم و علم آموزی در اسلام
جرج سارتون مورخ علم، که دورههای تاریخ علم را به ادوار پنجاه ساله تقسیم کرده و هر دوره را با نام یکی از برجستگان علم نامگذاری می‌کند از سال 750 تا 1100 میلادی یعنی 350 سال از تاریخ علم را با نامهایی چون جابر، خوارزمی، رازی، مسعودی، ابوالوفاء، بیرونی و عمر خیام مزین می‌کند. در ادوار بلافصل بعدی نیز گرچه چهرههای غربی اندک اندک خودنمایی می‌کند ولی هنوز درخشش ابن رشدها و طوسیها و ابن نفیسها چشمگیر است، این افراد زبدگان حوزههایی چون شیمی، جبر، پزشکی، جغرافیا، ریاضی، فیزیک و اخترشناسی عصر خود بودهاند.[7]
جان دویچ دانشمند و محقق انگلیسی بیان می‌دارد که قرآن عامل بسیار شگرفی در بالا بردن افق فکر مسلمانان بود. قرآن آنان را به تحقیقات علمی و پدید آوردن اندیشهها سوق می‌دهد. چنان که گفته است: این قرآن بود که انگیزه پیشروی مسلمانان در سرزمینهای اروپا گردید، در آنجا هنگامی که تاریکی همه جا را فرا گرفته بود، آنان مشعلهای انسانیت را برافروختند. به انگیزش قرآن؛ مسلمانان پرچم فرزانگی را برافراشتند و به آستان علم خدمت‌های شایانی کردند.[8]
تشویق به علم و دانش اندوزی بدون قید و شرط
تحصیل علم از نظر اسلام یک ضرورت مطلق است و هیچ قید و شرطی ندارد. «نه قید زمانی، نه قید مکانی وفردی ونه هیچ قید ومحدودیت دیگری؛ از دیدگاه اسلام هیچ امری نمی‌تواند مانع کسب علم و دانش شود.»
به عنوان نمونه: مسئله جنسیتی نمی‌تواند مانع کسب و علم دانش شود: چنانکه نبی مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: «طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِیضَةٌ عَلَى کُلِّ مُسْلِمٍ وَ مُسْلِمَة؛[9] کسب علم و دانش بر هر زن و مرد مسلمان واجب است.»
نیاز به دانش وعلم برای هر حرکت صحیحی
اهمیت علم و علم آموزی از آن روست که معارف لازم برای سعادت از طریق علم آموزی و بکارگیری قوه تفکر و اندیشه به دست می‌آید. معارف سعادت بخش اعم از معرفت خداوند و شناخت راه رسیدن به اوست. هر حرکتی که انسان انجام می‌دهد و هر گامی که بر می‌دارد فقط در پرتو نور علم می‌تواند در راه صحیح و به سوی خداوند باشد. امام علی علیه السّلام خطاب به کمیل فرمودند: «ای کمیل! هیچ حرکتی نیست جز آنکه تو در آن نیازمند دانشی هستی.»
پی نوشت
[1] بقره، آیۀ 30.
[2] نحل، آیۀ 43 و انبیاء ،آیۀ 7.
[3] تفسیر المیزان، ج 12، ص 259.
[4] اسراء، 36.
[5] صحيفة الإمام الرضا عليه السلام، ص 42.
[6] نهج البلاغة، ص 280، خطبه 189.
[7] جرج سارتون، مقدمه بر تاریخ علم، ترجمه غلامحسین صدری افشاری
[8] ربانی گلپایگانی، دروس علم و دین.
[9] تنبيه الخواطر، ج2، ص176.
[10] الحیاه، ج ۸، ص ۳۵.
مسلمانان از همان روزگار اولیه به دنبال کسب علم و دانش بودند. این امر از توصیه‌های قرآن و دین مبین اسلام نشأت می‌گرفت و قرآن از عوامل اساسی گرایش مسلمانان به آموختن علم و علوم آموزی بوده است و با تأسیس اولین حلقه های درسی در مساجد علم آموزی مسلمانان آغاز شد.