امر به معروف و نهی از منکر؛ ضمانت اجرایی اصلاح در جامعه اسلامی

اشاره
«امر به معروف و نهی از منکر» دو فریضه الهی هستند که از عناصر اساسی فرهنگ سیاسی دین مبین اسلام به ویژه در فرهنگ شیعه به شمار آمده اند. در چارچوب آنها، مشارکت سیاسی در امر حکومت و نظارت همگانی بر هیئت حاکم تحقق می‌یابد و سلامت جامعه در ابعاد گوناگون تضمین می شود. در سایه این مشارکت و نظارت همگانی، همه فرامین دین اجرا می‌شوند و عمل به آنها ضامن بقا و استمرار حکومت و نظام اسلامی صالح و عادل است.[1]

اساس نهضت رهبران الهی
مطالعه در تاریخ پیامبران الهی (علیهم السلام) و بزرگان دینی گویای این است که علت قیام و نهضت آنها پیش از هر چیز این دو فریضه مهم بوده است. هدف از نهضت مهم عاشورا، به رهبری سیدالشهداء اباعبدالله الحسین (علیه السلام) همان امربه معروف و نهی از منکر بوده و در احادیث، تاریخ و سخنان خود امام حسین (علیه السلام) در بیان فلسفه نهضت حضرتش، کاملا مشهود و روشن است. ایشان پیش از حرکت از مدینه و آغاز قیام چنین فرمودند: «إِنَّمَا خَرَجْتُ أَطْلُبُ الصَّلَاحَ فِي أُمَّةِ جَدِّي مُحَمَّدٍ أُرِيدُ آمُرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَنْهَى عَنِ الْمُنْكَرِ؛[2] من برای صلاح و اصلاح در امت جدم پیامبر خاتم،‌ از مدینه خارج شدم و قصد و نیتم این است که به معروف امر کنم و از منکر بازبدارم.» تمام نهضت‌های به حق و مورد تأیید اسلام و ائمه اطهار (علیهم السلام) و فلسفه آن به این دو امر حیاتی بازمی‌گردد. ایستادن در برابر زورگویان و زیر بار ظلم نرفتن و جلوگیری از جنایات و کارهای ضد انسانی و ضد اسلامی حاکمان و استبدادجویان، از جمله وظایف مسلمانان بوده و سیره ائمه (علیهم السلام) در برابر غاصبان خلافت، بهترین گواه و شاهد بر این مطلب می‌باشد.[3]

مسئولیت پذیری در جامعه؛ ثمره امر به معروف و نهی از منکر
از مجموع آيات و رواياتى كه در موضوع امر به معروف و نهى از منكر وجود دارد استفاده می‌شود كه اسلام درصدد تربیت همه افراد جامعه اسلامى با ایجاد حس مسئولیت نسبت به یکدیگر است؛ زيرا مصالح و سعادت دنيوى و اخروى افراد جامعه به يكديگر پیوند خورده و اعمال و رفتار افراد اجتماع در سرنوشت همنوع خود، تأثير می‌گذارد. بازتاب صلاح و فساد افراد، تنها به خود آنها محدود نمی‌شود، بلكه نتايج مثبت و منفى بسيارى از رفتارهای مردم در جامعه، به كسانى بر می‌گردد كه در آن جامعه زیست می‌كنند. كارهاى خوب نيكوكاران در سعادت ديگران مؤثر است و كارهاى بد بدكاران نيز در جامعه اثر می‌گذارد؛ و اساساً افراد جامعه، مانند اعضاى يک پيكرند كه اگر يكى از عضوها سلامت خود را از دست بدهد، ديگر اعضا را نيز با مشكل روبه رو می‌كند. از همين رو، حتى در جوامع غربى فردگرا که معمولًا مردم در كار يكديگر دخالت نمی‌كنند، نسبت به امورى كه‏ در جامعه، آثار منفى دارد و منافع مادى آنان را به خطر می‌اندازد، حساسيت نشان داده و در اين باره، نظارت و كنترل دارند. از خاتم الانبیاء (صلى الله عليه و آله) نقل شده كه فرمود:
«يک فرد گناه‌كار در ميان مردم، همانند كسى است كه با جمعى سوار كشتى شود و به هنگامى كه در وسط دريا قرار گيرد تبرى برداشته و به سوراخ كردن موضعى كه در آن نشسته است بپردازد و هرگاه به او اعتراض كنند در جواب بگويد: من فقط در جایی که هستم، تصرف می‏ كنم. اگر ديگران او را از اين عمل خطرناک باز ندارند، طولى نمی‌كشد كه آب دريا به داخل كشتى نفوذ كرده و يک باره همگى در دريا غرق می‏ شوند.»[4]

امر به معروف و نهی از منکر؛ تعیین کننده محدوده آزادی
اسلام با تشريع امر به معروف و نهى از منكر و تحت عناوين «معروف» و «منكر» چارچوب آزادى را تعيين نموده است؛ يعنى انسان‌ها در حكومت و نظام اسلامى، تنها در چارچوب «معروف» می‌توانند در زمينه‌هاى مختلف فرهنگى، اقتصادى و سياسى فعاليت كنند و بايد از‌ انجام هر فعالیتی كه عنوان «منكر» بر آن صادق است، بپرهيزند. به عنوان نمونه بر اساس اصل آزادی، انسان در ابراز انديشه‌ها و افكار خود و نيز چاپ و نشر آن‌ها آزاد است، اما پرهيز از دروغ، نشر باطل، ترويج منكرات، اهانت به فرد يا جامعه و آنچه موجب تضعيف نظام و امت اسلامى است، واجب و ارتكاب آن‌ها حرام می‌باشد. از اين رو، چاپ و نشر محصولات فرهنگى و كتاب‌هاى منحرف جايز نيست.[5]

مسئولیت حكومت اسلامى درباره امر به معروف و نهی از منکر
امر به ‌معروف و نهى از منكر داراى مراحلى است كه از انكار قلبى آغاز می‌شود و پس از مرحله امر و نهى زبانى، به امر و نهى عملى می‌رسد. جالب است با اینکه مشهور فقهای شیعه امر به معروف و نهی از منکر را یک واجب کفایی می‌دانند، اما در مرحله نخست، آن را از موارد واجب عینی برشمردند؛ به این معنا که هرگاه انسان متدین با منکری مواجه شد و شرایط نهی از آن را نداشت، انزجار قلبی از آن منکر، کمترین کاری است که باید انجام دهد.[6]
اما بی‌ترديد برخى مراحل امر به معروف و نهى از منكر كه به اقدام و برخورد عملى نياز دارد، به عهده همه مردم نهاده نشده، بلكه حكومت اسلامى وظيفه دارد در اين گونه موارد اقدام كند؛ زيرا اگر افراد جامعه بدون اذن حاكم اسلامى، به اين مرحله عمل كنند، در بعضى موارد برخوردهاى اجتماعى و هرج و مرج ایجاد شده و نظم و امنيت جامعه اسلامى خدشه دار می‌شود. بنابراين، حكومت اسلامى داراى تشكيلاتى مقتدر، شايستگى برخورد عملى با منكرات را دارد و با قصاص و اجراى حدود و تعزيرات می ‏تواند با منكرات مبارزه كند.از بعضى آيات قرآن همانند «وَ لْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ؛[7] بايد از ميان شما، جمعى دعوت به نيكى، و امر به معروف و نهى از منكر كنند! و آنها همان رستگارانند» استفاده می‌شود كه برخى مراتب امر به معروف و نهى از منكر، بر عهده گروهى خاص است كه اين گروه از جهت علمى و عملى آماده شده و زير نظر حاكم اسلامى به وظيفه امر به معروف و نهى از منكر می‌پردازند. رواياتى كه واژه امّت در این آيه را بر ائمه (عليه السلام) تطبيق كرده،[8] مؤيّد همين معناست كه برخى مراحل امر به معروف و نهى از منكر فقط بر عهده حاكم اسلامى و گروهى خاص است.[9]

رهیافت 
دو فریضه امر به معروف و نهی از منکر را می‌توان اساس و بنیاد حرکت‌های خیرخواهانه و حق مدار دانست که شریعت اسلامی تمام آحاد حقیقی و حقوقی جامعه را به آن ملزم کرده است. اهمیت دادن به این دو فرمان الهی و تاکید بر اجرای آن، نه فقط در انجام مسائل فردی که در متبلور شدن قوانین انسان‌ساز اسلام در سطح کلان جامعه نمود و ظهور خواهد داشت.

پی نوشت
[1]. دايرة المعارف قرآن كريم، ج‏4، ص: 343.
[2]. ابن شهر آشوب، مناقب آل أبي طالب عليهم السلام، ج‏4، ص: 89.
[3]. اردکانی، ماهیت قیام شهید فخ، ص 109.
[4]. بخاری، صحيح البخاري، ج‏4، ص: 389، ح2416.
[5]. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت (عليهم السلام)، ج‌1، ص: 118‌.
[6]. نجفی محمد حسن، جواهر الكلام، ج‌21، ص: 375‌.
[7]. آل عمران/104.
[8]. شیخ طوسی، تهذيب الأحكام، ج‏6، ص: 128.
[9]. دايرة المعارف قرآن كريم، ج‏4، ص: 353-352.