محقق حلی از فقهای نامدار شیعه که عمر خود را در تحصیل تالیف تدریس و تصنیف فقه شیعه گذارد و تحولی نوین را در این عرصه ایجاد کرد و در این مسیر شاگردان زیادی را تربیت نمود.
شیخ ابوقاسم نجم‌الدین جعفر بن الحسن بن یحیی بن سعید هذلی حلی یکی از بزرگترین و نامورترین فقهای عصر خویش و دارای عظمت و اعتبار خاص در میان مجتهدان می‌باشد به حدی که وقتی کلمه محقق را بدون قرینه و نشانه‌ای در میان فقها ذکر می‌کنند شخصیت تحقیقی و علمی او مدنظر است. او در سال ۶۰۲ هجری در شهر تاریخی حله قدم به عرصه وجود گذارد و از همان سنین کودکی به تحصیل علوم دینی پرداخت هیأت و ریاضیات و منطق و کلام را به مقدار لازم تحصیل نمود. فقه و اصول را در محضر پدر دانشمند حسن بن یحیی و از محضر فقهای مشهور حله مانند ابن نما شاگردان ابن ادریس حلی تکمیل نمود. همچنین ایشان را با یک واسطه شاگرد ابن زهره هم دانسته‌اند.
محقق در سایه وسعت نظری که داشت به تحکیم مبانی فقه شیعه و اساس مکتب اجتهاد پرداخت. او فقه را بر پایه استدلال محکم بنا نهاد و در تحقیقات خود به آراء دیگران نیز توجه داشت و در توسعه ابعاد آن کوشش می‌کرد. بزرگ فقیه نامدار شیعه مرحوم علامه حلی در اجازه نامه‌ای که به خاندان زهره داد درباره او نوشته است: «کان الشیخ افضل اهل عرصه فی الفقه» ( این بزرگ فقیه ترین مردم روزگار خویش بوده است)(۱). همچنین صاحب کتاب تاسیس الشیعه درباره محقق چنین می‌نویسد: انگشت قلم عاجز از بازشماری اوصاف اوست. او کتاب شرائع الاسلام دارد که به مثابه فقه قرآن است (۲). از تالیفات مهم این فقیه بزرگوار می‌توان به
کتاب شرائع الاسلام اشاره کرد که از نظر لفظ و معنی یکی از بهترین کتابهای فقه شیعه است. معروف است که دارای ۱۵ هزار مسأله فقهی این است و از سوی علما فقها و مجتهدین عالیقدر مورد توجه خاص قرار گرفته است و شروح و تعلیقه‌ها و توضیحات متعددی بر آن نگاشته‌اند که کتاب جواهر در ۴۳ جلد بزرگ نمونه‌ای بزرگ از آن است و به برخی از زبانهای زنده جهان (فارسی_روسی_فرانسوی_اردو_آلمانی) نیز ترجمه گردیده است و در دانشگاه‌ها و مراکز قضایی مورد استفاده می‌شود.
کتاب دیگر این فحل عالم تشیع کتاب المختصرالنافع است. این کتاب به علت اختصار و فراگیرندگی آن مورد توجه محافل علمی و تحصیلی قرار گرفته است و کتاب ریاض از سیدعلی طباطبایی اصفهانی شرح آن می‌باشد. و استاد محمدتقی دانش پژوه در پیشگفتار ترجمه خویش بیش از ۴۰ شرح را بر آن کتاب نام برده اند و اخیرا با تصویب دارالتقریب بین المذاهب الشیعه از طرف وزارت مصر در قاهره در ۵۰۰۰ نسخه چاپ و در اختیار دانشجویان رشته فقه اهل سنت دانشگاه الأزهر قرار داده شده است.
محقق عالیقدر در سال ۶۷۶ هجری قمری در روز پنجشنبه در سن هفتاد و چهارسالگی بعد از یک عمر پربرکت که در تألیف و تصنیف و تربیت شاگردان فاضل صرف نمود به جهان باقی شتافت و در حله به خاک سپرده شد.
پی نوشت:
(۱) تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام ص 305
(۲) همان مدرک ص ۳۰۶
محقق در سایه وسعت نظری که داشت به تحکیم مبانی فقه شیعه و اساس مکتب اجتهاد پرداخت. او فقه را بر پایه استدلال محکم بنا نهاد و در تحقیقات خود به آراء دیگران نیز توجه داشت و در توسعه ابعاد آن کوشش می‌کرد.