سنجش اعتبار گزارش‌های تاریخی در اثبات مظلومیت حضرت زهرا (علیها السلام) با میزان و کیفیت سنجش احادیث فقهی تفاوت دارد.
اشاره
رفعت و عظمت مقام و منزلت حضرت زهرا (علیها السلام) نیاز به اثبات ندارد و احادیث شیعه و اهل تسنن گویای این واقعیت می‌باشد که رضایت و غضب خداوند رهین رضایت و غضب دختر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) است. همین نکته اساسی و مهم، سبب بروز اختلاف و چالش میان مسلمانان در تحلیل گزارش‌های تاریخی پس از شهادت خاتم الانبیاء (صلی الله علیه و آله) گشته است.
شیعیان بر این باورند که حضرت زهرا (علیها السلام) در جریان غصب خلافت امیرالمومنین (علیه السلام) مورد ستم و هجوم وحشیانه قرار گرفت اما، برخی دور افتادگان از روش‌های تاریخ‌نگاری و حدیث‌شناسی، وجود هر گونه روایت و گزارش مستند و با سند صحیح در این رابطه را انکار می‌کنند.
چگونگی جستار در تاریخ
بی‌شک تعیین یک ساز و کار مشخص و رویکرد خاص و منطقی برای بررسی روایات تاریخی و ارزیابی آنها لازم است تا از هر گونه تعصب و برداشت ناصحیح در قضایای تاریخی پرهیز شود.
جهت ورود به موضوعات تاریخی، سه رویکرد قابل تصور است؛ رویکرد پذیرش و قبول هر گزارش ثبت شده در کتب تاریخی هیچ پشتوانه منطقی و عقلانی نخواهد داشت؛ زیرا یقین داریم کتاب‌های تاریخی دارای گزارش‌های متناقض و ناهمگون هستند. همچنین رد و انکار تمام روایات تاریخی نیز صحیح نمی‌باشد و نتیجه‌ای جز بستن باب تحقیق در تاریخ ندارد.
معقول‌ترین رویکرد، رجحان و انتخاب صحیح در میان روایات تاریخی و پذیرش و التفات به گزارش‌هایی است که صحت آنها ثابت شده است.
مقایسه اشتباه تاریخ و فقه
برخی بر این باورند که پذیرش هر گزارش تاریخی پس از تایید صحت سند آن می‌باشد؛ همانگونه که سلسله سند در احادیث فقهی جهت تایید وثاقت راویان آن، مورد کنکاش و صحت‌سنجی قرار می‌گیرد، گزارش‌های تاریخی نیز پس از تایید وثاقت ناقلان، مورد پذیرش قرار خواهد گرفت.
اما این مقایسه کاملا نادرست و غلط می‌باشد؛ زیرا فقیه جامع الشرایط باید برای نسبت دادن هر حکم شرعی به شارع مقدس، حجت شرعی و عقلائی داشته باشد و هدف از سنجش سند در روایات فقهی نیز تایید و حجت قرار دادن محتوای حدیث می‌باشد.
اما پژوهشگر تاریخی هیچگاه با بررسی احادیث و گزارش‌های تاریخی درصدد نسبت دادن یک گفتار یا رفتار به شارع مقدس در چارچوب مسائل شرعی نیست تا بر اساس آن فتوا صادر کند، بلکه به دنبال بررسی وقوع یا عدم وقوع یک حادثه خارجی در گذشته بر اساس روش‌های معمول و عقلانی می‌باشد.
بنابراین جستار دقت بالا در صحت سند در روایاتی است که مضمون آنها اثبات احکام تکلیفی است و بررسی دقیق سندی در گزارش‌های تاریخی هیچ لزومی ندارد، بلکه کافی است پژوهشگر از هر روش عقلائی به مضمون آن اطمینان حاصل کند.
عالمان اهل سنت و تفکیک میان سند روایات فقهی و تاریخی
نه تنها عالمان شیعه[1] بلکه عالمان اهل تسنن نیز این تفکیک در صحت‌سنجی سند روایات تاریخی و فقهی را پذیرفته و آن را روش کار خود قرار داده‌اند.
الف- احمد بن حنبل در پاسخ به پرسشی در مورد نقل روایات محمد بن اسحاق چنین گفت:«گزارش‌های تاریخی وی مانند جنگ‌ها و غزوه‌ها قابلیت نوشتن و نقل کردن دارد اما، اگر پیرامون حلال و حرام حدیثی را نقل کرد، پذیرفته نخواهد شد.»[2] ذهبی نیز این دیدگاه را اختیار کرده است.[3]
ب- ابوبکر بیهقی شرط پذیرفتن حدیث مرسل را مضمون غیر فقهی آن عنوان می‌کند و می‌گوید:«اگر مضمون روایت مرسل، شامل ادعیه، ویژگی‌های شخصیتی و گزارش‌های جنگی باشد، مورد قبول و استناد خواهد بود.»[4]
ج- ابن حجر عسقلانی در شرح حال «سیف بن عمر تمیمی» چنین نگاشته:«ضعيفٌ فی الحديث عمدةٌ في التاريخ؛[5] در نقل حدیث ضعیف است و در نقل تاریخ رکن است.»
مراد وی از این جمله آن است که روایات او از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) که دارای محتوای شرعی و تکلیفی است، پذیرفته نمی‌شود اما، روایات تاریخی او قابل استناد و اعتماد می‌باشد.[6]
نتیجه‌گیری
کسانی که بر این باورند قضیه تاریخی فقط با سند صحیح و به روش حدیث‌شناسان در مسائل فقهی، ثابت می‌شود، از اصول و مبانی تحقیق و پژوهش تاریخی بی‌خبر هستند و رویکرد اثبات قضایای تاریخی، شهرت و قرائن متعددی است که پیرامون یک مساله خاص وجود دارد و می‌توان بر آنها اعتماد کرد.
شیعیان نیز بر همین اساس مظلومیت حضرت زهرا (علیها السلام) را از منابع حدیثی و تاریخی استخراج کرده و به اثبات می‌رسانند.
پی نوشت
[1]. خوئی، معجم رجال، ج4، ص: 334 ؛ کاشف الغطاء، جنة المأوی، ج1، ص: 121 ؛ امین، أعيان الشيعة، ج1، ص: 79.
[2]. الکعبی، قبول الأخبار ومعرفة الرجال، ج2، ص: ۴۴ ؛ زرکشی، النكت على مقدمة ابن الصلاح، ج2، ص: 309.
[3]. ذهبی، ج1، ص: 130.
[4]. بیهقی، دلائل النبوة، ج1، ص: 40.
[5]. عسقلانی، تقریب التهذیب، ص: ۲۶۲.
[6]. سلمان، فاطمة الزهرا علیها السلام، ص: 20.
برخی بر این باورند که هیچگونه روایت و گزارش مستند و دارای سند صحیح برای اثبات مظلومیت حضرت زهرا (علیها السلام) نه در منابع شیعی و نه در منابع اهل تسنن وجود ندارد. این ادعا نه از جانب عالمان شیعه و نه از جانب عالمان اهل تسنن تایید نمی شود؛ زیرا ممکن است یک راوی در نقل احادیث فقهی مورد اعتماد نباشد اما اگر همو در سلسله سند گزارش های تاریخی واقع شود، خبرش مورد استناد قرار گیرد. بنابراین نباید سنجش سند روایات فقهی با گزارش‌های تاریخی اشتباه گرفته شود. در گزارش‌هایی که تاریخ نگاران و محدثان اهل سنت و شیعه پیرامون ستم های وارد شده بر حضرت زهرا (علیها السلام) نقل کرده اند، این نکته در نظر گرفته می شود.