قرآن کریم به‌عنوان منبع فیض الهی جهت هدایت بشر، اوصافی مانند: «کتاب مُبين»، «نور» و «تبيان کل شيء»، دارد؛ یعنی کتاب هدايت در مقام هدایت دارای چنين اوصافی است. برهمین اساس از مردم عادی گرفته تا متخصصین، می‌توانند از معارف آن بهره ببرند؛ هرچند فهم برخی آیات، تخصص می‌طلبد و تبیین آن بر عهده‌ی متخصصان تفسیری می‌باشد و از عهده‌ی مردم عادی خارج است.
قرآن کریم به منزله کتاب تحریف‌ناپذیر، برای هدایت بشر بر پیامبر صلی‌الله علیه‌وآله نازل شده است. این کتاب دارای ویژگی‌هایی است که آن را از دیگر کتب متمایز می‌سازد؛ ویژگی‌هایی از قبیل معارف عمیق و محتوای عالی در قالب الفاظ معمولی و گاهی کوتاه، وجود لغات مشکل و مفاهیم متشابه و عمیق، مقاصد و اهداف متنوع تربیتی و هدایتی قرآن و... .
معارفی با سطوح مختلف
معارف قرآن کریم از جهت سهولت و صعوبت فهمِ معانی از طریق الفاظ و عبارات قرآنی، دارای مراتبی است: یک مرتبه از آن بی‌نیاز از تفسیر است و مراتبی از آن ویژه راسخان در علم است و مرتبه دیگری از آن، که بخش عمده‌ای از معارف را دربرمی‌گیرد، نیازمند تفسیر است.
اشاره به این مراتب، در روایت زیر آمده است؛
«إنّ كتابَ اللّه ِ على أربَعةِ أشياءَ: علَى العِبارَةِ و الإشارَةِ و اللَّطائفِ و الحَقائقِ؛ فالعِبارَةُ للعَوامِّ و الإشارَةُ للخَواصِّ و اللَّطائفُ للأولياءِ و الحقائقُ للأنبياءِ؛[1] کتاب خدا چهار بخش است: عبارات، اشارات، لطائف و حقائق. عبارات برای عوام، اشارات برای خواص، لطائف برای اولیای الهی و حقایق برای انبیاء است.»
درجات فهم سطوح مختلف آیات
كسانى كه با زبان عربى آشنا هستند، عبارات و يا همان ظواهر قرآن را می‌توانند بفهمند. قرآن کریم خود را کتاب مبین[2]، بیان[3]، تبیان[4]؛ و عربی مبین[5] معرفی کرده است و در چندین آیه از تدبر در قرآن سخن گفته شده است[6] و مراد از «تدبر»، اندیشیدن، تأمل و ژرف‌نگری در امور است.
پس سطحی اولیه و ظاهری از آیات را همگان می‌توانند بفهمند و البته با توجه به آیات دعوت به تدبر در قرآن، شایسته و بایسته است که تأمل و تدبر در آیات صورت بگیرد. بالاترين سطح معارفی و معنایی قرآن، حقايق قرآنى است كه فهميدن آن از طریق اهل‌بیت علیهم‌السلام ممكن است.
ضرورت فهم تخصصی و تربیت متخصص
قرآن دارای آیات محکم و متشابه است؛[7] آیات متشابه یعنی آیاتی که در فهم آن ممکن است خطا صورت بگیرد و مردم عادی ممکن است به سبب نداشتن تخصص، در فهم آن دچار اشتباه و خطا شوند و ازاین‌رو متخصصان در علوم مرتبط با قرآن که به دانش آن احاطه دارند، می‌توانند با تفسیر و تبیین چنین آیاتی، فهم درست و ضابطه‌مند از آن آیات را ارائه دهند و این بیان برای بقیه مردم نیز اطمینان‌آور است.
همچنین حل برخی از شبهه‌های مربوط به آیات قرآن و به‌ویژه بررسی تخصصی و تفصیلی محتوای برخی آیات نیز از عهده مردم عادی خارج است.
ازاین‌رو اهمیت پرداختن متخصصین به این مباحث بسیار روشن است؛ ضرورت تبیین و تفسیر قرآن جایی روشن‌تر درک می‌شود که در برخی از آیات، پیامبر صلی‌الله علیه و آله مبیِّن و مفسر قرآن معرفی شده است؛
«وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ؛[8] و قرآن را به سوی تو نازل کردیم به خاطر اینکه برای مردم آنچه را که برای [هدایتشان] به سویشان نازل شده، بیان کنی.» این آیه علاوه بر اینکه به نیازمندی قرآن به تفسیر و تبیین اشاره دارد و نیز می‌بینیم که در طول قرون و اعصار، صدها تفسیر در مورد قرآن نوشته‌شده و باز هم نوشته می‌شود، فلسفه‌ی وجودی حوزه‌های علمیه و طلاب و متخصصین در معارف دینی را نیز روشن می‌کند.
حوزه‌های علمیه و مراکز تخصصی معارف دینی در جهت فهم عمیق آیات قدم برداشته و طلاب تخصصی این حوزه‌ها، در این زمینه تحصیل می‌کنند. درواقع همان‌طور که در عرصه‌های مختلف، مردم اطلاعاتی اولیه دارند و برای اطلاعات تخصصی باید به متخصص مراجعه کنند، در امور دینی نیز وجود متخصص برای بیان معارف تخصصی لازم است.
البته افراد عادی نیز می‌توانند بهره‌ای متناسب با ظرفیت‌های خود از قرآن داشته باشند و مثلا با آشنایی با زبان عربی، معانی آیات اخلاقی قرآن را متوجه شوند.
پی‌نوشت‌ها:
[1] محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج92، ص20.
[2] «قَدْ جَاءَكُم مِنَ اللّهِ نُورٌ وَكِتَابٌ مُبِينٌ»؛ مائده، آيه15.
[3] «هذَا بَيَانٌ لِلنَّاسِ»؛ آل‌عمران، آيه138.
[4] «تِبْيَاناً لِكُلِّ شَيْءٍ»؛ نحل، آيه89.
[5] «وَهذَا لِسَانٌ عَرَبِيٌّ مُبِينٌ»؛ نحل، آيه103.
[6] نساء، آیه82؛ ص، آیه29؛ محمد، آیه23.
[7] آل عمران، آيه7.
[8] نحل، آيه44.