بررسی چگونگی شهادت امام حسن مجتبی علیه‌السلام با توجه به اطلاعات جدید پزشکی می‌تواند ابعاد جدیدی را برای ما روشن کند. قیصر برای حفظ حکومت خود از نهضت نبوی صلیاللهعلیهوآله با معاویه همکاری می‌کند و به احتمال قوی مقصود از کبد در روایت خون لخته شده است.
آنچه از نظر تاریخی شکی در آن نیست، دست داشتن معاویه در شهادت امام حسن علیه‌السلام است. معاویه در مکاتبه‌ای که با قیصر روم دارد، تاکید می‌کند که با وجود امام حسن علیه‌السلام هیچ یک از بلاد راحت نخواهند شد. امام مجتبی علیه‌السلام بزرگترین مانع موروثی کردن خلافت، مایه رسوایی فساد پنهان و آشکار بنی امیه و دارای جایگاه معنوی و سیاسی ویژه بودند. چه بسا اگر نقشه شهادت ایشان عملی نمی‌گردید و حکومت به صاحبان حقیقی بازمی‌گشت، اکنون خبری از اروپای مسیحی نبود. آشنایی اروپا با اسلام حقیقی خطری برای صاحبان قدرت در روم بوده است.
در این نوشتار برای پاسخ به دو سوال چگونگی شهادت امام حسن علیه‌السلام را مورد توجه قرار می‌دهیم: آیا حقیقتا مسمومیت حضرت به این شکل بوده است که پاره‌های جگر یا کبد از دهان خارج شده است؟ در شهادت حضرت، رومیان چه نقشی داشته‌اند و چرا همکاری کرده‌اند؟
بررسی نقش رومیان در مسمومیت امام حسن مجتبی علیه‌السلام
درباره چگونگی شهادت امام حسن مجتبی علیه‌السلام منابع روایی اینگونه نقل می‌کنند که معاویه سمی خاص را از قیصر روم مطالبه می‌کند، امپراطور روم با وجود امتناع اولیه، در نهایت سم را در اختیار معاویه قرار می‌دهد. در روایت از زبان امام حسن علیه‌السلام اینگونه آمده است:
«أَنَّهُ كَتَبَ إِلَى مَلِكِ الرُّومِ يَسْأَلُهُ أَنْ يُوَجَّهَ إِلَيْهِ مِنَ السَّمِّ الْقِتَالِ شَرْبَةً، فَكَتَبَ إِلَيْهِ مَلِكُ الرُّومِ: أَنَّهُ لَا يَصْلُحُ لَنَا فِي دِينِنَا أَنْ نُعِينُ عَلَى قِتَالِ مَنْ لَا يقاتلنا، فَكَتَبَ إِلَيْهِ: إِنَّ هذا ابْنُ الرَّجُلِ الَّذِي خَرَجَ بِأَرْضِ تِهَامَةَ قَدْ خَرَجَ يَطْلُبُ مَلَكَ أَبِيهِ وَ أَنَا أُرِيدُ أَنْ أَ دُسَّ إِلَيْهِ مَنْ يَسْقِيهِ ذَلِكَ، فاريح الْعِبَادُ وَ الْبِلَادُ مِنْهُ وَ وَجّه إِلَيْهِ بِهَدَايَا وألطاف ، فَوُجِّهَ إِلَيْهِ مَلِكُ الرُّومِ بِهَذِهِ الشَّرْبَةُ الَّتِي دُسَّ بِهَا فَسَقَيْتُهَا وَ اشْتَرَطَ عَلَيْهِ فِي ذَلِكَ شُرُوطاً»؛[۱] «معاویه نامه‌ای به پادشاه روم فرستاده و از او خواست که مقداری سم کشنده که آشامیدنی باشد برای او بفرستد، پادشاه روم در پاسخ نوشت: در دین ما، کمک برای کشتن کسی که با ما در جنگ نیست، مصلحت نمی‌باشد. معاویه در پاسخ نوشت: او پسر کسی است که از مکه (برای پیامبری) خروج کرده و حالا فرمانروایی (جدش) را طلب می‌کند، و من می‌خواهم کسی را برای نوشاندن این سم بصورت پنهانی تحریک کرده و بفرستم تا مردم و شهرها را از دست او راحت کنم، هم‌چنین معاویه هدایایی برای او فرستاد. پادشاه روم نیز این نوشیدنی مسموم که با دسیسه آن را نوشیده‌ام، را برایش فرستاد و پادشاه شروطی را برایش مقرر کرد».
می‌توان از این روایت چنین نتیجه گرفت که سم مورد نظر در بلاد اسلامی در دسترس نبوده است. امپراطوری روم شرقی در آن زمان حدوداً در منطقه ترکیه امروزی حاکمیت داشته است. در روایت دیگری، آمده است که در سم مورد نظر تکه‌هایی از طلا وجود داشته است،[۲] از آنجا که طلا اثر کشندگی ندارد، احتمالا قطعات ریز به رنگ طلا و شبیه آن بوده است. هنوز هم در ترکیه امروزی معادن متعدد سنگ جیوه که فلزی سمی و خطرناک است، وجود دارد.
ماهیت سمّ و چگونگی خروج کبد از فضای دهان
بنا بر تحقیقات اخیر احتمالا ماده سمی مربوطه کالومل یا همان کلراید جیوه بوده است.[3] کالومل به شکل قطعات طلایی رنگ یافت می‌شود. در روایات آمده است که رنگ پوست مبارک حضرت سبز گردیده و ایشان دچار استفراغ خونی شده‌اند.[4] این علایم با مسمومیت از طریق کلرایدجیوه تطبیق دارد.
مسئله مهم این است که در برخی روایات خروج کبد از طریق استفراغ مطرح شده است.[5] آیا چنین چیزی ممکن است؟ کبد در عربی به معنای اعضای داخلی به کار می‌رود، علاوه بر اینکه با توجه به اطلاعات عمومی آن روز هر خون لخته شده و تیره که از داخل بدن خارج می‌شد کبد می‌نامیدند.[6] پس احتمالاً اطرافیان حضرت این لخته‌های خون را به کبد تعبیر کرده‌اند. امام حسن مجتبی علیه‌السلام به دفعات توسط ماده مورد نظر مسموم شده‌اند[7] و احتمال دارد این ماده با ترکیبات سمی دیگری نیز مخلوط شده باشد. پس هر چند کالومل به صورت عادی و در مقدار اندک موجب کشته شدن انسان نمی‌شود، ولی ما اطلاع دقیقی از موادی که در کنار این ماده بکار رفته نداریم. تعداد دفعات بالا، همراهی با مواد سمی دیگر و ترکیب آن با شیر یا دوغ در زمان افطار ممکن است در تاثیر سم اثر مضاعف داشته باشد.[8]
در هر صورت احتمال اینکه حقیقتا خود کبد از دهان خارج شده باشد، بسیار اندک و بعید است. نکته حائز اهمیت در این میان جلب همکاری قیصر روم توسط معاویه است، بنا بر روایت، معاویه به قیصر اطلاع می‌دهد که شخصی که دشمن مشترک حکومت بنی‌امیه و روم است، فرزند پیامبر اسلام صلیاللهعلیهوآله است و قصد برگشتن به حکومت دارد. اگر او حاکم شود بلاد و شهرها از دست او راحت نخواهند بود. در این عبارت تلویحا قیصر تهدید شده است که حکومت اسلامی حقیقی، بقای امپراطوری مسیحی را نیز با خطر جدی مواجه خواهد کرد.
پی‌نوشت:
[۱]. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، چاپ دوم، موسسه الوفا، 1403ق، ج۴۴، ص۱۴7.
[۲]. همان، ص۱۵۸.
[3] فرضیه پزشکی قانونی برای معمای درگذشت [امام] حسن [علیه‌السلام] در قرن هفتم میلادی: مسمومیت با کلریدجیوه/ نیکول بورک، میشل گولاس، سیروس ل.رفعت و علیار موسوی/ ترجمه سید مهدی‌یار حسینی.
[4]. همان، بحارالانوار، چاپ دوم، موسسه الوفا، 1403ق، ج۴۴، صص۱۴۵و۱۴۷.
[5]. همان، ص۱۵۸.
[6]. لسان‌العرب، حرف کاف.
[7]. همان، بحارالانوار، چاپ دوم، موسسه الوفا، 1403ق، ص۱۵۸.
[8]. برای اطلاعات بیشتر، ر.ک به مقاله؛ فرضیه پزشکی قانونی برای معمای درگذشت [امام] حسن [علیه‌السلام] در قرن هفتم میلادی: مسمومیت با کلریدجیوه/ نیکول بورک، میشل گولاس، سیروس ل.رفعت و علیار موسوی/ ترجمه سید مهدی‌یار حسینی.