خداوند تبارک و تعالی برای هدایت بشر رسولانی فرستاد تا دستورات او را به مردم ابلاغ کنند و از طریق «وحی» با آنان در ارتباط است.
از مجموع موارد استعمال «وحى» و مشتقات آن در قرآن کریم می‌توان نتيجه گرفت كه وحى از سوى پروردگار دو گونه است: «وحى تشريعى» و «وحى تكوينى»؛ وحى تشريعى همان است كه بر پيامبران فرستاده می‌شد، و گویای رابطه خاصى ميان آن‌ها و خدا بود كه مختص به انبیای الهی بوده و در بر دارنده دستورات الهى و حقايق معنوی و روحانی بوده است؛ اما وحى تكوينى در حقيقت همان غرائز و استعدادها و شرائط و قوانين تكوينى خاصى است كه خداوند در درون موجودات مختلف جهان قرار داده است.[1]
از قرآن کریم به دست می‌آید که «وحی تشریعی» به سه شکل انجام می‌گرفته است؛ قرآن در این رابطه می‌فرماید: «وَ ما كانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلاَّ وَحْياً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولاً فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ ما يَشاءُ إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ (شوری- 51): شايسته هيچ انسانى نيست كه خدا با او سخن بگويد، مگر از طريق وحى، يا از وراء حجاب، يا رسولى می‌فرستد و به فرمان او آن‌چه را بخواهد وحى می‌كند، چرا كه او بلند مقام و حكيم است».
از این آيه چنين بر می‌آيد كه راه ارتباط پيامبران با خدا منحصر به سه راه بوده است:
1. القاى به قلب بدون واسطه شدن فرشته: در مورد بسيارى از انبيا بوده است، مانند حضرت نوح علیهالسلام كه قرآن راجع به او می‌فرماید: «فَأَوْحَيْنا إِلَيْهِ أَنِ اصْنَعِ الْفُلْكَ بِأَعْيُنِنا وَ وَحْيِنا (مومنون- 27): ما به نوح وحى كرديم كه كشتى را در حضور ما و مطابق فرمان ما بسازد».
2. از پشت حجاب (سخن گفتن مستقیم خداوند متعال با آنان): آن‌گونه كه خداوند متعال در كوه طور با موسى علیهالسلام سخن می‌گفت؛ قرآن در این رابطه می‌فرماید: «وَ كَلَّمَ اللَّهُ مُوسى تَكْلِيماً (نساء- 164). برخی از مفسرین نيز «من وراء حجاب» را شامل رؤياى صادقه نيز می‌دانند، مانند حضرت ابراهیم علیهالسلام که خواب دید فرزند خود را قربانی می‌کند.
3. از طريق ارسال رسول که همان فرشتگان الهی باشند: آن‌گونه كه در مورد پيامبر اكرم صلیاللهعلیهوآله آمده «قُلْ مَنْ كانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّه(بقره- 97): بگو كسى كه دشمن جبرئيل باشد (دشمن خدا است) چرا كه او به فرمان خدا قرآن را بر قلب تو نازل كرد».[2]
با توجه به این آیات، وحی تشریعی یا وحی نبوت به سه شکل انجام می‌گرفته است؛ گاهی خود خداوند متعال بدون هیچ واسطه‌ای با پیامبران خود سخن می‌گفته است، مانند سخن گفتن خداوند با حضرت موسی علیهالسلام؛ گاهی نیز با فرستادن جبرئیل امین بوده است، مانند نزول قرآن بر پیامبر اكرم صلیاللهعلیهوآله؛ گاهی هم به صورت خواب یا رویای صادقانه بوده است، مانند حضرت ابراهیم علیهالسلام که قربانی کردن فرزند خود را در خواب دید.
نکته دوم این‌که: از بعضى از روايات استفاده می‌شود هنگامى كه وحى بر پيامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله از طريق فرشته نازل می‌شد، حال ایشان عادى بود، اما هنگامى كه ارتباط مستقيم و بدون واسطه با خداوند متعال برقرار می‌گشت، پيامبر صلیاللهعلیهوآله سنگينى فوق العاده‌اى احساس می‌كرد، تا آن‌جا كه گاه بی‌هوش می‌شد؛ چنان‌كه در روایت نقل شده که از امام صادق علیهالسلام پرسيدند: آن حالت مدهوشى كه به پيامبر صلیاللهعلیهوآله به هنگام وحى دست می‌داد چه بود؟ حضرت فرمودند: «آن حالت در هنگامى بود كه در ميان او و خداوند متعال هيچ‌كس واسطه نبود و خداوند مستقيما بر او تجلى می‌كرد».[3]
--------------------------------------
پی نوشت:
[1]. تفسير نمونه، ج20، ص 491.
[2]. تفسير نمونه، ج20، ص: 487.
[3]. توحید صدوق، ص 115.