دو هجرت، چهره فرهنگی ایران را تغییر داد: یکی هجرت امام رضا علیه‌السلام و دیگری هجرت خواهر بزرگوارش فاطمه معصومه سلام‌الله‌علیها. این دو هجرت نورانی، زمینه را برای رشد فکری ایرانیان و آشنایی آنان با فرهنگ اصیل اسلامی-شیعی هموار کرد؛ فرهنگی که بعدها به اصلی‌ترین ایدئولوژی فکری ایرانیان تبدیل شد.
هجرتها در طول تاریخ، نقش بسزایی در فرهنگ‌سازی و اندیشهسازی فکری بشریت داشته‌اند؛ هجرت‌هایی که بهترین نظام ارزشی و فکری را برای انسان‌ها به ارمغان آورده‌اند. البته هر هجرتی چنین ظرفیتی را ندارد. افراد مختلفی ممکن است هجرت کنند، ولی از آن نظر که شخصیت آن‌ها، شخصیت بالایی نیست، هجرت آنان هیچ‌گاه منشأ تحولاتی عظیم نمی‌شود.
از مهم‌ترین هجرت‌های فرهنگ‌ساز و تمدن‌ساز بشری می‌توان به هجرت پیامبرانی مانند حضرت نوح، حضرت ابراهیم، حضرت موسی و حضرت محمد صلوات‌الله‌علیهم و امامانی چون امام علی، امام حسین، امام رضا علیهم‌السلام و امامزادگانی مثل حضرت معصومه و موسی مبرقع سلام‌الله‌علیهما اشاره کرد؛ هجرت‌هایی که علاوه بر تحول‌سازی، یک هدف والا را نیز دنبال می‌کرد و آن تغییر اندیشه‌های شیطانی به اندیشه‌های توحیدی و حرکت جامعه انسانی به سوی سعادت و کمال بود.
هجرت امام رضا و خواهر بزرگوارش فاطمه معصومه سلام‌الله‌علیهما از مدینه به ایران، از جمله هجرت‌های تأثیرگذاری است که توانست در قلب همه هجرتها، نقطه عطف اساسی در تاریخ ایران باشد؛ هجرتی که چهره ایران را در زمینه فرهنگی تغییر داد و اسباب نشر مذهب شیعه را در این سرزمین فراهم کرد. ایران تا قبل از آمدن این خواهر و برادر، جولانگاه افکار باستانی، اندیشه‌های الحادی، ثنویت، زرتشتی و اسلام التقاطی اموی و عباسی بود؛ اندیشه‌‌هایی که بیشتر شهرهای مهم ایران مانند قم، خراسان، ری، اصفهان و شیراز را در بر گرفته و این شهرها را به مراکز اندیشهسازی و نشر چنین افکاری تبدیل کرده بود.
البته اسلام التقاطی نسبت به دیگر مکاتب و نحله‌های دینی از طرفداران بیشتری برخوردار بود و به عنوان اندیشه برتر در ایران شناخته می‌شد. این اندیشه اموی-عباسی در یک فرایند، به حرکتی خزنده علیه دستگاه امامت و قداست زدایی از اهل‌بیت علیهم‌السلام تبدیل شد.
با حضور این دو ستاره درخشان در ایران، این سرزمین به یکی از بزرگ‌ترین پایگاه‌های شیعی تبدیل شد و محلی برای رفت‌وآمد علویان، دانشمندان و صدها صحابی ممتاز اهل‌بیت علیهم‌السلام قرار گرفت.[2] از دروازه همین هجرتها، ده‌ها مدرسه علمی، کتابخانه و پایگاه فرهنگی ایجاد شد و در یک فرایند تدریجی، افکار الحادی و زرتشتی و اسلام التقاطی جای خود را به اندیشه‌های اسلامی-شیعی داد.[3] پس از شهادت این دو بزرگوار نیز قبور مطهرشان به کانونی برای تربیت و معنویت، دعا و نیایش تبدیل شد و صدها انسان بزرگ با تمسک به ریسمان این دو نور مقدس و آشنایی با اندیشه‌های آنان، به مربیان و مروجان اندیشه شیعی در جهان تبدیل شدند.[4]
بنابراین هجرت امام رضا علیه‌السلام و خواهر بزرگوارشان فاطمه معصومه سلام‌الله‌علیها از جمله هجرت‌های مؤثر و جریان‌ساز تاریخ تشیع بود که توانست تفكر ناب اسلامی-شیعی را در ایران احیا کند؛ تفکری که بعدها منشأ تحولات عظیمی در نظام ارزش‌ها و رفتارها در جامعه ایرانی شد و در یک فرایند تدریجی ماهیت دوگانه‌پرستی، زرتشتی و اسلام التقاطی اموی و عباسی جای خود را به ماهیت اسلامی-شیعی داد. در پرتو همین تغییر ماهوی، نظام ارزش‌ها و رفتارها نیز تغییر پیدا کرد، کنیسه‌ها و معابد زرتشتی جای خود را به مساجد دادند، آتش‌‌پرستی هم جای خود را به خداپرستی داد و سنت اصیل نبوی به جای اسلام التقاطی نشست.
پی‌نوشت:
[1]. قمی، تاریخ قم، ص100.
[2]. جعفریان، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا پایان قرن نهم هجری، ص308.
[3]. قمی، تاریخ قم، ص56-80-150.
[4]. مشرق، «رهبری که ۲۵ میلیون نفر را شیعه کرد»: https://b2n.ir/e91055.