اختلافات بسیار کوچک در متنِ روایات خاتم‌بخشی، به معنای اضطراب و آشفتگی این روایات نیست. اشتراک محتوایی احادیث مرتبط با این کرامت مولای متقیان به شکلی است که می‌توان آن را متواتر معنوی دانست.
خاتم‌بخشی امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام و نزول آیه «ولایت» از دیگر اعیاد ماه مبارک و سرشار از جشن و سرورِ «ذی‌الحجه» است. بنا بر روایات متعدد فریقین، امیرالمؤمنین علیه‌السلام در حالت رکوع، انگشتر مبارک خود را به سائلی بخشیدند و آیه «إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ»؛[1] «سرپرست و ولی شما، تنها خداست و پیامبر او و آن‌ها که ایمان آورده‌اند؛ همان‌ها که نماز را برپا می‌دارند، و در حال رکوع، زکات می‌دهند» نازل شد. علامه امینی رضوان‌الله تعالی‌علیه حدود 60 عالم اهل‌سنت را نام می‌برد که روایت خاتم‌بخشی را ذکر کرده‌اند[2] و صاحب مجمع‌البیان این مسئله را مورد اتفاق تمام مفسرین می‌دانند.[3] تنها ابن‌تیمیه که مواضع شاذ و بسیار دور از حقیقت او شهرت دارد، در این واقعه و روایات مربوط به آن تشکیک کرده که مرحوم علامه طباطبایی به شکل تفصیلی پاسخ متناسب با مواضع او را در تفسیر المیزان بیان فرموده است.[4]
معنای اضطراب حدیث
گاهی در علم حدیث، یک روایت را «مضطرب» می‌نامند. اضطراب به نوعی آشفتگی و اختلاف در سند یا متن حدیث اشاره دارد که موجب کاهش اعتماد به آن و سبب ضعف حدیث است.[5] گاه روایت از نظر سند مضطرب است؛ یعنی گاه راوی آن را از شخصی و گاهی از غیر او نقل می‌کند. گاهی ناهماهنگی از نظر متن روایت لحاظ می‌شود؛ برای مثال راوی یک‌بار می‌گوید نماز ظهر بود و بار دیگر می‌گوید اتفاق در نماز مغرب افتاد، یا دو راوی ماجرایی را با اختلافات فراوان گزارش می‌کنند و هیچ‌کدام بر دیگری ترجیح ندارند. یکی از مثال‌های روشن اضطراب حدیث، روایات اهل‌سنت و شیعه درباره سهو و فراموشی پیامبر مکرم اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله است.[6]
اتهام اضطراب در رابطه با احادیث خاتم‌بخشی
اختلافات جزئی مانند اینکه زمان نزول آیه، پیامبر مکرم اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله داخل مسجد بودند یا کنار درب مسجد، قیمت انگشتر دقیقاً چه مقدار بوده و مسائلی این‌چنین به‌هیچ‌وجه از مصادیق اضطراب حدیث به‌حساب نمی‌آیند. عالمان علم حدیث، زمانی که محتوای واحد را از طریق افراد بسیار زیادی نقل‌شده می‌یابند، از اصطلاح «تواتر معنوی» استفاده می‌کنند و روایات خاتم‌بخشی چنین ویژگی دارند و می‌توان درباره اصل ماجرای زکات در رکوع، ادعای تواتر کرد و اساساً به اختلافات ریز توجه نمی‌شود؛ علاوه بر اینکه تمام این نقل‌ها در یک درجه از اعتبار نیستند و می‌توان برخی را بر دیگر روایات ترجیح داد.
روایات مرتبط با خاتم‌بخشی امیرالمؤمنین علیه‌السلام به حدی است که شاید بتوان تواتر معنوی آن را ادعا کرد و مبحث اضطراب حدیث با توجه به اختلافات جزئی و نیز وجود ترجیح بین روایات، به‌طورکلی منتفی است.
پی‌نوشت:
[1]. مائده: 55.
[2]. پژوهه، خاتم‌بخشی حضرت امیر (ع)، https://b2n.ir/d36285.
[3]. شیخ طبرسی، مجمع البیان، چاپ اول، الاعلمی، 1415ق، ج3، ص363.
[4]. طباطبایی، محمدحسین، ترجمه المیزان، چاپ پنجم، اسلامی، 1374ش، ج6، ص20-34.
[5]. شهید ثانی، الرعایه فی علم الدرایه، چاپ اول، مرعشی، 1367ش، ج1، ص146.
[6]. شیخ حر عاملی، التنبیه بالمعلوم، چاپ اول، الاعلام الاسلامی، بی‌تا، ج1، ص137.