بين بهتان و تهمت چه تفاوت ها و شباهت هايي وجود دارد؟

 

بين بهتان و تهمت چه تفاوت ها و شباهت هايي وجود دارد؟ چه كنيم تا زبانمان به ناسزا باز نشود؟

پاسخ:

ابتدا بايد دانسته شود كه بهتان يا تهمت دو لغت است كه هر دو به يك معناست، اما در گفتار و نوشته ها گاهي كلمه بهتان به كار ميرود و گاهي تهمت. در كتب لغت، بهتان را به معناي كلام دروغ ذكر كردهند.(1) علماي اخلاق نيز زشتي آن را شديدتر از غيبت و دروغ ميشمارند.(2)
تهمت يا بهتان از جمله گناهان كبيره است. يعني به ديگري، چيزي يا عيبي كه در او نيست، نسبت دهيم. ممكن است اين گناه از غيبت بدتر باشد زيرا غيبت كردن، گاهي ياد كردن عيب شخصي است كه در او، آن عيب وجود دارد. حال وقتي اين گناه كبيره باشد، پس بهتان كه ذكر عيبي است كه در او نيست، به طريق اولي و حكم قطعي عقل، گناه كبيره خواهد بود.
بهتان، مشتمل بر دو كبيره است: غيبت و دروغ. چنانكه عبدالرحمان بن سبابه گويد: شنيدم از حضرت امام صادق ـ عليه السّلام ـ كه ميفرمود: .... بهتان آن است كه دربارة شخصي، چيزي را بگويي كه در او نيست.(3) و از يحيي بن ازرق روايت شده كه حضرت ابوالحسن (موسي بن جعفر) ـ عليه السّلام ـ به من فرمود: هر كس پشت سر مردي، چيزي را بگويد كه در او وجود دارد و مردم هم ميدانند كه آن چيز در اوست، غيبت او را نكرده، و هر كس پشت سر كسي چيزي را بگويد كه در او هست، ولي مردم نميدانند، غيبتش را كرده و هر كس پشت سر كسي چيزي بگويد كه در او نيست، به او بهتان زده است.(4)
نتيجه اينكه، با توجه به روايات و لغت، هر كس به ديگري صفتي را نسبت دهد كه در او نيست، چه پشت سر او باشد يا در جلو، به او بهتان زده است. و چون بهتان مورد ابتلاء عمومي است و مفسده آن بسيار است، در قرآن مجيد و روايات، به سختي از آن نهي شده و عقوبتهاي شديدي بر آن وعده داده شده است.
و اما در قرآن، كلمة بهتان در سورههاي نور، ممتحنه،‌نساء و احزاب آمده و پيرامون زشتي آن سخن گفته شده كه براي توضيح و تفصيل آن مي توان به كتب تفسير مراجعه نمود. در روايات هم لفظ بهتان آمده و هم تهمت بكار برده شده است.
و اما زشتي تهمت در روايات: امام رضا ـ عليه السّلام ـ از قول پيغمبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ ميفرمايند: هر كس به مرد يا زن مؤمني، تهمت بزند يا چيزي را كه در او نيست بگويد، خداوند او را روز قيامت بر محلي از آتش نگه ميدارد، تا از عهدة آنچه گفته برآيد.(5) امام صادق ـ عليه السّلام ـ ميفرمايند: هر كس به برادر مؤمنش تهمت بزند، ايمان در دلش ضايع ميشود و از بين ميرود. چنانچه نمك در آب حل ميشود.(6)
علماي اخلاق، بهتان را به سه نوع تقسيم ميكنند. نوع اول: بهتان به خداست كه سختترين بهتانها است. همانند كساني كه منكر عدالت يا حكمت و.... خدا شوند. در قرآن كريم به اين قسم در سورة مباركه صف اشاره فرموده.(7)
نوع دوم: بهتان به پيامبر يا امام: مانند اينكه پيامبر را ساحر، ديوانه، شاعر و دروغگو بنامند.
نوع سوم: بهتان به مردم كه بر دو قسم است:
الف) گاهي قول بدون علم است. يعني عيبي كه ثابت نشده و يقيني نگرديده، به مجرد سوء ظن، به ديگري نسبت داده شود.
ب) افتراء است. يعني عيبي را كه ميداند در آن شخص وجود ندارد، يا كاري را كه ميداند از او سر نزده، از روي دشمني به آن شخص نسبت دهد. قرآن كريم در سورة مباركة نساء به اين نكته اشاره فرموده است.(8) همچنين از آيات 105 تا 113 نساء، حكم به تحريم بهتان و افتراء استفاده ميشود، هر چند اين افتراء نسبت به كافري باشد.
و اما در مورد بخش ديگر سؤال، اينكه چه كنيم تا ناسزا نگوييم. بايد ابتدا زشتي عمل و آثار و عواقب آن دانسته شود. رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ ميفرمايند: به راستي خداوند بهشت را حرام فرموده است، بر هر فحش دهنده بيآبرو و كم شرم كه باك ندارد، چه بگويد و چه به او گفته شود.
در روايت ديگري است از قول سُماعه، يكي از شاگردان امام صادق ـ عليه السّلام ـ ميگويد: به محضر امام صادق ـ عليه السّلام ـ رفتم. حضرت با من آغاز سخن فرمود كه اي سماعه اين چه جنجالي بود كه ميان تو و شتردارت پيدا شد؟ مبادا دشنام گو و بدزبان و لعنت فرست باشي. در پاسخ گفتم: بلكه همين گونه بود، زيرا او به من ستم كرد. حضرت فرمودند: اگر او به تو ستم كرد، تو بيشتر به او ظلم روا داشتي و بيشتر ستم كردي. به راستي اين كردار از اعمال من نيست. من به شيعيانم چنين دستوري نميدهم. از پروردگارت آمرزش بخواه و ديگر اين گناه را تكرار نكن.(9) اين كلام نوراني، به خوبي بيان ميدارد كه شيعة امام صادق ـ عليه السّلام ـ بايد چگونه باشد و دهان خود را به فحش و ناسزا باز نكند. اگر انساني كه ادعاي مسلماني ميكند و به كتاب خدا، قرآن معتقد است و قول خداوند را صادق ميداند كه: و من احسن من الله حديثاً و راستگوتر از خدا در سخن كيست؟(10) خداوند در قرآن ميفرمايد «ما يلفظ من قولٍ الا لديه رقيب عتيد»(11) (آدمي) هيچ سخني را به لفظ در نميآورد، مگر اينكه مراقبي آماده نزد او است. ( و آن را ضبط ميكند).
پس چنانچه هر كلمهاي از سخنان ما در نامة اعمال ما محفوظ ميماند و فرشتگاني بزرگوار، هر عملي را كه ما انجام ميدهيم، ميدانند- و انّ عليكم لحافظين كراماً كاتبين يعلمون ما تفعلون(12) -و اين نامة اعمال در روز قيامت گشوده خواهد شد و ديگر چيزي مخفي نخواهد ماند، آيا بهتر نيست، به عاقبت بهتان و غيبت فكر نماييم و به جاي رسوائي در روز قيامت و دوري از بهشت و نعمتهاي آن، سعادت اخروي را برگزينيم.
و اما عاقبت فحش و ناسزا: امام صادق ـ عليه السّلام ـ ميفرمايند: هرزهگويي و بدزباني، از جفاكاري است و جفاكار در آتش است.(13) محقق بزرگوار مرحوم ميرزا محمد تقي شيرازي، در حاشية كتاب مكاسب شيخ اعظم انصاري (ره) ميفرمايد: مقتضاي اطلاق روايات، حرام بودن فحش است، با هر كه باشد. خواه مسلمان و مؤمن باشد يا كافر و فاسق. كوچك باشد يا بزرگ. بلكه ميتوان گفت: هر چند بچه و غير مميز باشد. بلكه از بعضي روايات استفاده مي شود كه سَبّ و لعن حيوانات نيز نهي شده است.(14)

پاورقی:

1. راقب اصفهاني، المفردات في غريب القرآن، چاپ: دفتر نشر كتاب، 1404، كتاب الباء، ص 63، لغت بهت.
2. نراقي، ملا محمد مهدي، جامع السعادات، مؤسسة مطبوعاتي اسماعيليان، چاپ سوم، ج 2، ص 315، 316.
3. بحريني دشتي، علي، تهذيب نفس، مؤسسة مطبوعاتي اسماعيليان، 1373، ج2، ص 349، به نقل از: حر عاملي، وسائل الشيعه، ج 8، ص 604، ح3.
4. همان. و همچنين كليني، محمد بن يعقوب، اصول كافي، ج 4، با توجه و شرح سيد هاشم رسولي، چاپ دفتر نشر فرهنگ اهلبيت ـ عليهم السلام ـ كتاب الايمان والكفر، باب غيبت و بهتان، ص 61 و 62، ح 6.
5. صابري يزدي، عليرضا، الحكم الزاهراة، اعتقادي، ‌عبادي، اخلاقي، سياسي، اجتماعي، اقتصادي، ترجمه محمد رضا انصاري محلاتي، مركز چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامي، چاپ دوم، 1375، ص 563.
6. دستغيب، سيد عبدالحسين، گناهان كبيره، انتشارات صبا، چاپ آرمان، ج 2،‌ص 323 ـ 331.
7. و من اظلم ممن افتري علي الله الكذب و هو يدعي الي الاسلام.... ترجمه: آيا از آن كس كه به راه اسلام و سعادتش ميخوانند و او (از فرط شقاوت) همان دم بر خدا افتراء و دروغ ميبندد در جهان كسي ستمكارتر هست. صف: آية 7.
8. و من يكسب خطيئة او اثما ثم يَرم به بريئاً فقد احتمل بهتاناً‌و اثماً مبيناً و هر كس خطا يا گناهي از او سر بزند و تهمت به ديگري بندد مرتكب بهتان و گناه بزرگ و آشكاري شده است. نساء: 112.
9. گناهان كبيره، ج2، ص 259 و 260.
10. نساء: 87.
11. ق: 18.
12. انفطار: 10-12.
13. همان.
14. همان.
 

منبع: نرم افزار پاسخ - مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات