فلسفه و مبناي شرعي خواندن نماز قضاء چيست؟

فلسفه و مبناي شرعي خواندن نماز قضاء چيست، خصوصاً براي فردي كه عليرغم مسلمان بودن مدت هاي مديدي تارك الصلاة و نسبت به نماز بي اهميت بوده است؟

پاسخ:

طبق فتواي فقها، قضاي نمازهاي فوت شده انسان با چند شرط واجب است از جمله اين كه فرد:
1. صغير نباشد، 2. مجنون نباشد، 3. در حالت اغماء نباشد، 4. اگر زن باشد در حالت حيض و نفاس نباشد، 5. كافر اصلي نباشد (از ابتدا كافر بوده سپس به اسلام ايمان بياورد و مسلمان گردد). بنابراين، قضاء نماز براي غير مسلماني كه كافر اصلي بوده واجب نيست.
امّا دليل اينكه فقها چرا چنين فتوايي داده اند، بايد ياد آور شد كه فقيه هنگام استنباط حكم تنها به دليل حكم نظر مي كند، به علّت و فلسفه حكم. بنابراين، اگر دليل حكم تمام باشد به آن فتوا مي دهد، حتّي اگر فلسفه آن را نداند. بر اين نكته بايد افزود كه نماز از احكام تعبّدي است كه تمام جزئيات آن را بايد از بيان شرع استفاده كنيم. زيرا عقل ما در تعبّديات نا توان از درك مصالح و مفاسد است ( بر خلاف معاملات كه تا حدودي حكمت و فلسفه احكام را مي فهميم).

خداوند حكيم چنين خواسته است كه نماز را در هيچ حالي نبايد ترك كرد و گر روي عللي در وقت نتوانستيم انجام دهيم در خارج وقت بايد قضاء آن را انجام دهيم. امّا اينكه چرا بايد نماز فوت شده را قضا كنيم، از حيطه دانش و عقل ما بيرون است. هر چند ممكن است برخي توجيهاتي به ذهن برسد امّا از حد احتمال فرا تر نمي رود.
با توجه به آنچه گفته شد، مستند فتواني فقهاء براي لزوم قضاء نمازهاي فوت شده عمدتاً روايات است.
و ما در اين جا به طور مختصر به چند مورد آن اشاره مي كنيم:
1. از امام باقر ـ عليه السلام ـ درباره مردي كه بدون طهارت نماز خوانده و يا نمازش را فراموش كرده و يا خوابيده است و نمازش فوت شده سوال شد، حضرت پاسخ دادند: «بايد آن نمازها را قضا كند در اولين فرصتي كه يادش آمد، حال در شب باشد يا در روز».(1)
2. امام صادق ـ عليه السلام ـ در جواب كسي كه از فوت شدن نمازها پرسيد جواب دادند: «يقضي ما فاته: بايد آنچه را از او فوت شده است قضا كند ».(2)
3. پيامبر اكرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ فرمودند: هر كس از او فريضه اي فوت شود، بايد به همان شكل كه از او فوت شده است، آن را قضاء كند».(3)
4. امام صادق ـ عليه السلام ـ فرمودند: «هر كس نمازي از او فوت شود به همان شكلي كه از او فوت شده است، مي بايست آن را قضاء كند».(4)
در روايات فلسفه حكم بيان نشده است و ما نيز در اين رابطه در روايات چيزي پيدا نكرديم
شايد بتوان گفت نماز مصلحتي دارد كه اگر در وقت آن به جاي آورده نشود از دست انسان مي رود. اين مصلحت در قيامت، آنگاه كه نتيجه اعمال نيك انسان را محاسبه مي كنند، براي انسانها از اهميت حياتي بر خوردار است. چه بسي يك نماز مقبول سر نوشت انسان را در قيامت عوض كند يا موجب گردد چندين مرتبه در مراتب بهشت بالا رود يا كفه ميزان انسان را سنگين تر نمايد، يا عذابي را كه در نتيجه كارهاي زشت متوجه انسان مي گردد از انسان دفع نمايد. خداوند حكيم كه به آشكار و نهان امور آگاه است راه هايي را پيش روي انسان قرار داده است تا اين مصالح از دستش نرود و در صحراي قيامت با دستان تهي وارد محشر نشود. يكي از اين راه ها عبارت است از قضاء نمازهايي فوت شده. درست است كه نماز آنگاه كه در وقت خوانده شود از مصلحت بيشتري برخور دار است امّا قضاي آن نيز مصلحتي دارد كه خداوند تفضل كرده براي جبران آن راه قرار داده است.
حال اگر خداوند قضاي عملي را واجب كرده باشد، قطعا كسب آن مصالح براي انسان خيلي حياتي بوده كه بندگان خود را مؤظف به جبران آن مصالح نموده است. لذا قضاي نماز به معناي كسب همان مصالح فوت شده است و چون مصلحت وقت از دست رفته و جبران آن نيز امكان ندارد، مصلحت آن از بين رفته است ولي مصالح اصل عمل يعني زمان قابل تدارك است با قضاي نمازهاي فوت شده. اين قاعده در تمام واجباتي كه خداوند براي آنها قضا قرار داده است مثل روزه، حج و... جاري است.

پاورقی:

1. شيخ حرّ عاملي، وسائل الشيعه، قم، موسسه آل البيت لاحياء التراث العربي، چاپ اول، 1409ق، ج8، ص253.
2. وسائل الشيعه، همان، ج8، ص157.
3. ابن ابي جمهور، عوالي اللائي، قم، انتشارات سيد الشهداء، چاپ اول، 1405ق، ج2، ص54.
4. شيخ طوسي، تهذيب الاحکام، تهران، دارالکتب الاسلاميه، چاپ چهارم، 1365ش، ج3، ص164.

منبع: نرم افزار پاسخ - مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات