چکیده: صادق ترین دوست انسان، حقیقتی نورانی و روشن که از علم، فهم، رحمت، زهد، حیا، حکمت و رأفت تشکیل شده است، موجودی که مطیع تر از او در برابر دستورات خداوند وجود ندارد، او همان عقل و خرد آدمی است.
صادق‌ترین دوست انسان، حقیقتی نورانی و روشن که از علم، فهم، رحمت، زهد، حیا، حکمت و رأفت تشکیل شده است، موجودی که مطیع‌تر از او در برابر دستورات خداوند وجود ندارد، همان موجودی که بدی‌ها و زشتی‌ها را از انسان دور کرده و دعوت کننده آدمی به خیرها و نیکی‌ها است، که به وسیله آن کُنه و حقیقت حکمت کسب می‌شود، حلم و تحمل و ظرفیت انسان‌ها افزایش می‌یابد، به وسیله آن می‌توان به اوج علم‌ها و دانش‌ها رسید، این دوست پرفایده همان عقل و خرد آدمی است، اما این هدیه گران‌بها که خداوند آن را در وجود آدمی قرار داده است دستخوش آفت‌هایی می‌شود که عبارتند از:
موانع و عوامل بازدارندة رشد عقل:
1: شهوت:
شهوت مقدس است و خداوند با تدبیر حکیمانه خود آن را برای تداوم نسل بشر در وجود او به ودیعه گذاشته است که اگر در تحت فرماندهی عقل، در جاهای حلالی که خداوند مشخص کرده است به کار گرفته شود باعث رشد و شکوفایی و زندگی پر از لذت و آرامش خواهد شد، اما اگر بر عکس شود و هوى و هوس فرماندهى را در دست بگیرد و عقل به عنوان ابزارى در اختيار آن باشد و اسير تمايلات شهوانى شود، چنين انسانى از مسير حق منحرف مىگردد و اين انحراف ممكن است آن قدر زياد شود که چنين انسانى از صراط مستقيم دور گردد، و مانند چهارپايان بلكه پستتر از آنها شود، چنین شخصی عقلش از رشد باز می‌ایستد، امام علی (علیه‌السلام) می‌فرماید:
«چه بسيار هوى و هوسهايى كه عقلها را تحت سلطه خود در آورده و آنها را اسير كرده است».[1]
شهوت پرستى، پردههاى ضخيمى بر عقل و فكر انسان مىاندازد؛ حق را در نظر او باطل و باطل را در نظر او، حق جلوه مىدهد و اگر شخص در صدد کنترل شهوت خود نباشد غلبه شهوت به مرور زمان عقلش را فاسد می کند امام علی (علیه‌السلام) می‌فرماید:
«هوا پرستى عقل را فاسد مى‌كند».[2]
2: غضب:
جنون و دیوانگی و از دست دادن هر نوع کنترل بر اعصاب که ریشه بسیاری از قتل‌ها و خشونت‌ها و تصمیمات عجولانه است محصول خشم و غضب است که از خطرناكترين حالات انسانی است که باعث زوال عقل انسان می‌شود، كه گاه يك جرقّه از خشم تدريجاً تبدیل به دريايى از آتش مىشود، و خانهها و شهرها را در كام خود فرو مىبرد، همه این حالات خطرناک به خاطر فاسد شدن عقل در پرتو خشم و غضب است، امام علی (علیه‌السلام) می‌فرماید:
«غضب عقل آدمى را فاسد مى‌كند، و انسان را از كار صحيح دور مىسازد».[3]
به خاطر تاثیرات خشم بر عقل انسان است که در روايات اسلامى آمده است، اگر بخواهيد ميزان عقل انسان‌ها را به دست آوريد، به مقدار مالكيت آنها بر نفس و اعصابشان به هنگام غضب نگاه كنيد، که اگر توانستند خشم خود را مدیریت کنند دلیل بر رشد عقل است و اگر نتوانستند دلیل بر ضعف عقل افراد می‌باشد، امام علی (علیه‌السلام) می‌فرماید:
«فقط در موقع غضب مىتوان عقل و رأى افراد را سنجيد».[4]
3: غفلت و بی توجهی:
غفلت و بی توجهی در جای خودش و در اموری مانند شکست و ناکامی‌های زندگی خوب و پسندیده است و غم و غصه را برطرف می‌کند، اما اگر همین غفلت نسبت به امور دینی باشد و انسان از دین و مسائلی که توشه آخرت را فراهم می‌کند غافل شود و سرمست غرور و لذت‌های زود گذر زندگی گردد عقل خود را در معرض آسیب‌های فراوان قرار داده است، امام علی (علیه‌السلام) انسان غافل را بسان انسان جاهلی دانسته است که از قوه درک و فهم خالی است و می‌فرماید:
«غفلت با جهل مساوی است».[5]
حضرت در روایت دیگری می‌فرماید:
«دوام غفلت، کور کننده و نابود سازنده بصیرت است».[6]
4: عجب و خود بینی:
بزرگ دانستن خود و کوچک شمردن دیگران، همچون پرده‌اى سياه و ظلمانى بر چشم عقل انسان مغرور فرو مىافتد و او از ديدن حقايق باز مىماند، واقعيّت‌ها را غير از آنچه هست تصوّر مى‌كند و که علاوه بر ارتکاب گناهان مختلف قوه عقل او روز به روز کاهش می‌یابد و به سمت انقراض پیش می‌رود، امام علی (علیه‌السلام) می‌فرماید:
«عجب و خودبينى عقل را فاسد مى‌كند».[7]
امید است همه ما با کنترل شهوات و میل نفسانی و ارضای آنها از راه‌های حلالی که خداوند معین کرده است و با کنترل خشم و غضب و عجب و خود برتر بینی چشم بصیرت خود را از خواب غفلت نجات داده و روز به روز بر قدرت و توانانی عقل و درک خود بیافزاییم.
پی نوشت‌ها:
[1]. «وَ كَمْ مِنْ عَقْلٍ اسيرٍ تَحْتَ هَوى اميرٍ» مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، چاپ گوناگون، انتشارات اسلاميه، تهران، ج 66 ص 410.
[2]. «طاعَةُ الهَوى تُفْسِدُ الْعَقلَ» تميمى آمدی، عبد الواحد، تصنيف غرر الحكم، چاپ اول، انتشارات دفتر تبليغات، قم، 1366، ص 65.
[3]. «الْغَضَبُ يُفْسِدُ الْالْبابَ وَ يُبْعِدُ مِنَ الصَّوابِ» فلسفی، محمد تقی، الحدیث، چاپ مکرر، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1368، ج 1 ص 145.
[4]. «لايُعْرَفُ الرَّأىُ عِنْدَ الْغَضَبِ» مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، چاپ گوناگون، انتشارات اسلاميه، تهران، ج 75، ص 113.
[5]. «مَنْ غَفَلَ جَهِلَ» تميمى آمدی، عبد الواحد، تصنيف غرر الحكم، چاپ اول، انتشارات دفتر تبليغات، قم، 1366، ص 66.
[6]. «دَوَامُ الْغَفْلَةِ یُعْمِی الْبَصِیرَةَ» خوانسارى، آقا جمال الدين، شرح بر غرر الحكم، چاپ اول، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1366، ج 4، ص 22.
[7]. «الْعُجْبُ يُفْسِدُ الْعَقْلَ» تميمى آمدی، عبد الواحد، تصنيف غرر الحكم، چاپ اول، انتشارات دفتر تبليغات، قم، 1366، ص 65.