از آنجا كه شيطان گاهي از طريق بينش و امور نظري و علمي ما وارد مي شود و گاه از طريق گرايش و امور قلبي و بار ديگر از طريق منش و رفتارهاي ظاهري، اين قسمت بحث را به زمينه هاي نفوذ او در انسان اختصاص مي دهيم.
الف. زمينه هاي نفوذ شيطان در بعد بينش؛
عامل قريب نفوذ شيطان در انديشه آدمي، نفس اوست، اگر نفس كه عامل نفوذي ابليس است نباشد، نظير اين است كه سمي وارد دهان انسان شود ولي به دستگاه گوارش او نرسد، يا دستگاه گوارش آن را قبول نكند. بر همين اساس خداي سبحان وسوسه و ازلال منسوب به شيطان را در بعضي آيات به نفس انسان منسوب مي سازد: ولقد خلقنا الإنسان و نعلم ما توسوس به نفسه... ؛ و ما انسان را آفريده ايم و ميدانيم كه نفس او چه وسوسه اي به او مي كند...[1] اين اسناد نشان مي دهد اگرچه راه نفوذ شيطان، انديشه و فكر انسان است، ولي محور انديشه هاي شيطاني، نفس آدمي است.[2]
وجود انسان داراي "فطرت و طبيعت" است. فطرت از جانب خدا در انسانها نهاده شده و انسان را در تمام زمينه ها به خوبي فرا مي خواند، ولي طبيعت وظيفه تأمين نيازهاي مادي و جسماني انسان را به عهده دارد. در صورتي كه انسان از فطرت تبعيت نمايد؛ موجب صلاح و در صورت سرپيچي از فطرت، موجب فساد او خواهد شد. انسانهاي فطرت گرا، در بعد بينش، بر برهان و دليلي كه مبتني بر عقل است، تكيه مي كنند، و انسان هاي طبيعت گرا به ظن و گمان مبتني بر حس و وهم و خيال اكتفا مي كنند و از بركات عقل محروم مي شوند.
از جمله ريشه هاي گرايش انسان به طبيعت موارد زير است:
1. نسيان و فراموشي؛ هر اندازه انسان به فكر اشباع غرايز حيواني باشد، از آگاهي انساني دورتر شده تا آنجا كه خداوند و اسماي حسناي الهي را فراموش مي كند كه نتيجه اش گشايش دريچه قلب به سوي شيطان و فراهم شدن زمينه هاي نفوذ او است؛ خدا هم به واسطه كفران اين نعمت و عقوبت اين گناه، او را از ياد خودش مي برد، زيرا نسيان نفس به دنبال فراموشي خدا و از مظاهر بزرگ ناآگاهي انسان است: ... نسواالله فأنساهم أنفسهم...[3]
نتيجه آن كه انسان بر اثر مرض خود فراموشي دچار فرومايگي و پستي روحي شده و انسانيت را از ياد مي برد و در گفتار و رفتار تابع هواي نفس گشته و به آساني مرتكب هرگونه گناه مي شود. پس كار اصلي شيطان، نسيان ياد خداست، زيرا ياد خدا سرچشمه همه نعمتها و خيرات است: فاذكروني أذكركم...[4] و مايه همه بدبختيها فراموشي خداست: ومن أعرض عن ذكري فإنّ له معيشة ضنكاً...[5]؛ و هركس از ياد من دل بگرداند، در حقيقت، زندگيِ تنگ [و سختي] خواهد داشت...
اگر شيطان حيات دنيا و مال و اولاد را زينت مي دهد[6] و اگر شرب خمر و قماربازي را تبليغ مي كند،[7] بدين منظور است كه انسان مبدأ و معاد را به فراموشي بسپارد. نهايتاً اگر از اين راه موفق نشود، راه هاي ديگر را امتحان مي كند.
2. غفلت؛ مهمترين سلاح شيطان و يكي از راه هاي نفوذ او در انسان، غافل كردن است. امام صادق (ع) مي فرمايند: غفلت كمينگاه شيطان است.[8]
غفلت؛ گاه قبل از عمل عارض ميشود و در پارهاي حين عمل و گاه بعد از عمل. اگر كسي قبل از عمل غافل شود، شيطان رنج تزيين[9] و جهل مركب را متحمل نمي شود. چرا كه در مرحله اول مي كوشد تا انسان را از خطر و ضرر گناه و مصالح عمل نيك غافل كند تا انسان به راحتي مرتكب گناه شود و يا از انجام عمل صالح چشم بپوشد. تلاش او در مرحله دوم اين است كه؛ كسي را كه به ياد خدا و روز قيامت است از راه جهل مركب و تسويل ـ بد را خوب و خوب را خوبتر جلوه دادن ـ از فضيلت مهمتر باز دارد:...الشيطان سوّل لهم و أملي لهم [10] مثل اينكه انسان را سرگرم كار مستحبي مي كند تا او را از واجب باز دارد، يا سرگرم واجبش مي كند تا از واجب مهمتري محروم كند.[11]
چنانكه گاهي در حين عمل، از اصل هدف و انگيزه غافل شده، به طوري كه ديگر هدفي در كار نمي ماند و يا عمل نيكش بدون انگيزه خدايي و حتي آلوده به ريا مي شود و از آن خطرناكتر؛ انگيزه الهي تبديل به غير الهي شده و شخص مبتلا به سمعه مي گردد واين غفلت زدگي تا آنجا پيش مي رود كه توفيق توبه و استغفار را هم از انسان مي گيرد.
امام راحل در اين مورد مي فرمايند: بسيار اتفاق مي افتد كه شخص رياكار خودش هم ملتفت نيست كه ريا در اعمال او رخنه كرده و اعمالش ريايي و ناچيز است زيرا مكايد (حيله هاي) شيطان به قدري دقيق و باريك است و صراط انسانيت به قدري نازك و تاريك، كه تا انسان موشكافي كامل نكند، نمي فهمد چه كاره است. گمان مي كند كارهايش براي خداست ولي براي شيطان است... انسان ميل دارد در محضر علما و رؤسا و فضلا مطلب مهمي را حل كند، به طوري كه كسي ديگر حل نكرده باشد و خود او منفرد باشد به فهم آن و هرچه مطلب را بهتر بيان كند و جلب نظر اهل مجلس را بنمايد بيشتر مبتهج است و هر كس با او طرف شود؛ ميل دارد بر او غلبه كند... .[12]
از اين رو راه مبارزه با غفلت و نجات از ريا و سمعه اين است كه همواره توفيق را از خدا بخواهد و هدف را در نظر داشته باشد و به خود يادآور شود كه دنبال چيست؟ و چه مي كند؟
3. آمال و آرزوها؛ يكي از شيوه هاي تسلط شيطان پس از تهاجم و نزديك شدن به انسان، تصرف در انديشه و خيال اوست. شيطان آرزوها و خيالاتي را براي او مطرح مي كند: ولأ ُضلّنّهم... [13] و چيزهايي را در نظر او زينت مي دهد كه زينت ارض است نه زيور قلب و جان انسان ... لأزيّننّ لهم في الأرض... [14] كه زينت جان انسان، ايمان به خداي سبحان است: ... حبّب إليكم الإيمان و زيّنه في قلوبكم...[15]، بنابراين اگر كسي خانه خوبي ساخت، در واقع زمين را مزين كرده نه خود را، و اين مغالطه، كار شيطان است كه زينت هاي زمين را از طريق اميد و آرزو، زينت انسان وانمود مي كند.[16]
خداوند متعال در آيه شريفه (ذرهم يأكلوا و يتمتعوا ويُلههم الأملُ فسوف يعلمون [17]) انسان را از سرگرمي به آرزوها منع مي كند و به پيامبر اكرم (ص) دستور مي دهد كه دست از ايشان بردارد و رهايشان سازد، زيرا اين بيچارگان در حقيقت مقام خود را تا افق حيوانيت پايين آوردند و از زندگي، جز خوردن و سرگرمي به لذات مادي و دلخوش به آرزوها و خيالات واهي، بهره ديگري ندارند. [18] به همين جهت مولا علي (ع) ما را از آرزوهاي باطل و پوچ پرهيز داده و مي فرمايند: الأمل سلطان الشياطين علي قلوب الغافلين؛ آرزو مايه چيرگي شياطين بر دل بيخبران است. [19]
ب. زمينه هاي نفوذ شيطان در بعد گرايش؛
انسان طبيعت گرا كه عنان خود را به دست هواي نفس مي دهد به جاي تبعيت از گرايش هاي متقن فطري، از شهوت و غضب و جاه طلبي كه اساس گرايش به خود و دنيا مي باشد تبعيت مي كند و زمينه هاي نفوذ شيطان را فراهم مي سازد:
1. خودخواهي و خودگرايي؛ در انسانهاي خودگرا [20] كه به جاي اطاعت از خدا، به هواي نفس گرايش دارند و از او پيروي مي كنند، شيطان به راحتي مي تواند نفوذ كند. فعاليتهاي القايي و تحريكي شيطان از طريق نفس اماره، و خيالات و غرايز آدمي صورت مي گيرد كه با استقلال او در انديشه و اراده هم منافاتي ندارد؛ زيرا عليتي طولي است و نه عرضي، به همين جهت پس از فراخوان ابليس به انجام معصيت يا ترك اطاعت، آدمي نسبت به انجام واجبات، احساس سنگيني مي كند يا ميل شديد به انجام برخي از معاصي را در خود مي يابد. از اين رو ابليس در برابر هواي نفس اگرچه استقلال وجودي دارد، ـ نه استقلال عملي ـ تنها از رهگذر هواي نفس آدمي عمل مي كند.[21] بنابراين نقش محوري در عصيان و نافرماني از آن نفس است. چرا كه شيطان كاري جز دعوت و وسوسه ندارد و اگر انسان از سوي نفسش جذب نشود، كاري از شيطان ساخته نيست. به همين جهت در روايات از نفس، به عنوان دشمنترين ها ياد شده است: أعدي عدوك نفسك التي بين جنبيك [22]
2. دنياگرايي؛ گرايش به دنيا كه در نقطه موازي گرايش به خود است در چند جا نمود و ظهور پيدا مي كند. از آن جمله:
مال دوستي؛ حبّ مال و ثروت، منشأ بسياري از انحرافات مي شود. خداوند در سوره فجر چهار آزمايش مهم را يادآور شده است: كلاّ بل لاتكرمون اليتيم... 1.چنان نيست كه شما خيال مي كنيد، بلكه شما يتيمان را گرامي نميداريد. 2. و يكديگر را بر اطعام مستمندان تشويق نمي كنيد. 3. و ميراث را از طريق مشروع و نامشروع جمع كرده و مي خوريد. 4. و مال و ثروت را بسيار دوست مي داريد. و شگفت اين كه آزمونهاي ياد شده از نظر مالي است و به نظر ميرسد كه اگر كسي از عهده آنها برآيد، آزمايشهاي ديگر براي او آسانتر خواهد شد. [23] به همين دليل است كه شيطان پس از ديدن نخستين درهم و دينار شادمان شد و آنها را به سينه چسبانيد و گفت: شما نور چشم و ميوه دل من هستيد، اگر فرزندان آدم شما را دوست داشته باشند؛ ديگر مرا باكي نيست كه هيچ بتي نپرستند، و همين مرا بس است كه آدميان شما را دوست داشته باشند. [24]
زن دوستي؛ از نظر قرآن يكي از مواهب الهي آفرينش همسر و آرامش يافتن در كنار اوست. [25] و بلكه دوام و نشاط زندگي به مودت و محبت قلبي و ابراز آن بستگي دارد. با اين وجود يكي از زمينه هاي نفوذ شيطان محبت و عشقي است كه انسان را ذليل ساخته و سبب اطاعت بيچون و چرا از همسر و بهره نبردن از زندگي مي شود.[26] در برخي از روايات زن دوستي مذمت و سرچشمه همه گناهان شمرده شده[27] و در برخي ديگر دوستي زنان مدح [28] و حتي سفارش به ابراز آن شده است. [29]
ناگفته آشكار است كه تضاد و تناقضي در ميان نيست، زيرا احاديثي كه محبت زن را نيكو شمرده است، در واقع علاقه و ميل فطري را تأييد مي كند، چرا كه آرام بخش زندگي و باعث تداوم آن است اما اگر اين دوستي و محبت از مسير اصلي خود خارج شده و به شهوتراني و زن بارگي كشيده شود، مورد مذمت و نهي قرار مي گيرد.
مقام دوستي؛ چه بسا كساني كه شيفته رياست و عاشق مقام و منزلت هستند، براي نيل به مقصود خود، دست به كارهاي ناعادلانه و نامعقول و نامشروعي ميزنند كه همانا راه نفوذ شيطان و فريب آنها خواهد بود. قرآن كريم انگيزه اصلي سازندگان آيين شرك و بت پرستي را دستيابي به منافع مادي و رسيدن به حكومت و مقام بيان مي فرمايد: ألم تر إلي الذين بدلوا نعمت الله كفراً و احلّوا قومهم داراستوار...؛ آيا نديدي كساني را كه نعمت خدا را تبديل به كفران كردند و سرانجام، قوم خود را به ديار نيستي و هلاكت فرستادند... .[30]
انتقام گيري؛ گرايش انسان به گرفتن انتقام كه از حب ذات و ميل به بقا سرچشمه مي گيرد، اگر با گرايشات عالي انساني نظير ايثار و گذشت كنترل نشود؛ راه نفوذ شيطان خواهد بود. به همين جهت در آيات متعددي از قرآن كريم، خداوند انسانها را تشويق به عفو و گذشت ميكند، نظير آيه شريفه: ... وليعفوا وليصفحوا ألاتحبّون أن يغفر الله لكم والله غفور رحيم [31]؛ ...و بايد عفو كنند و گذشت نمايند. مگر دوست نداريد كه خدا بر شما ببخشايد؟ و خدا آمرزندهي مهربان است.
نيز پيامبر اكرم (ص) بر پرورش روح گذشت تأكيد مي فرمايند: عليكم بالعفو لايزيدالعبد الاّ عزاً فتعافوا يعزّكم الله [32] مرحوم علامه مجلسي در بيان اين روايت فرموده است: عفو و گذشت؛ عزت انسان را در دنيا زياد مي كند و اين ردﹼي است بر آنچه شيطان براي انسان جلوه مي دهد به اينكه ترك انتقام موجب خواري بين مردم و جرأتشان بر او مي شود و حال آنكه چنين نيست، بلكه گذشت سبب ترفيع قدرت و بلندمرتبگي در بين مردم مي شود، خصوصاً زماني كه با وجود قدرت بر انتقام، عفو كند.[33]
رفاه طلبي؛ رفاه و آسايش بسيار و بر كنار بودن از گرفتاريها و مصايب روزگار، زمينه ساز غفلت از ياد خداست [34] و غفلت نيز يكي از زمينه هاي نفوذ شيطان است. افراد رفاه جو به آنچه كه با آسودگي شان سازگار نباشد، تن نمي دهند، از اين رو طاعات و دستورات الهي را ـ كه مستلزم اندكي رنج و محروميت است ـ به راحتي ترك نموده و به معصيت و نافرماني از دستورات الهي كشيده مي شوند. از نظر قرآن يكي از علل سركشي انسان وسعت روزي و رفاه است: ولو بسط الله الرّزق لعباده لبغوا في الأرض ولكن ينزل بقدرمّا يشآﺀ... [35]؛ و اگر خدا روزي را بر بندگانش فراخ گرداند، مسلّماً در زمين سر به عصيان بر ميدارند، ليكن آنچه را بخواهد به اندازهاي [كه مصلحت است] فرو ميفرستد... .
اميد و اعتماد به غير خدا؛ از ديگر زمينه هاي نفوذ شيطان اميد و اتكال به غير خدا و اسباب دنيوي است. از جمله اسباب ظاهري كه گاهي انسان به آن اميد مي بندد، خود انسان بوده كه به فرمايش مولا اميرالمؤمنين (ع) از مطمئن ترين فرصتهاي شيطان [36] و بزرگترين دامهاي او [37] است.
از جمله نتايج اميد و اتكال به غير خدا؛ تحت سلطه و قيموميت غير خدا قرار گرفتن است كه گمراهي نيز به دنبالش خواهد آمد. پيامبر اكرم (ص) مي فرمايند: ولا وكل ابن آدم إلاّ إلي من رجاه...؛ فرزند آدم واگذار نشد؛ مگر به كسي كه به او اميد بسته باشد، اگر فرزند آدم جز به خدا اميد نمي بست، به غير خدا واگذار نميشد. [38]
همانگونه كه ذكر شد شيطان در بعد منش انسان نيز در جستجوي زمينه است تا او را از راه هاي مورد پذيرش به گمراهي بكشاند.
پينوشت:
[1]. ق (50) : 16.
[2]. آيةالله عبدالله جوادي آملي، تسنيم، ج 3، ص 394.
[3]. حشر (59) : 19.
[4]. بقره (2): 152.
[5]. طه (20) : 124.
[6] . فأعرض عن من تولّي عن ذكرنا ولم يرد إلا الحياة الدنيا؛ پس، از هر كس كه از ياد ما روي برتافته و جز زندگي دنيا را خواستار نبوده است، روي برتاب. نجم (53) يا أيها الذين ﺀامنوا لاتلهكم أموالكم ولإ أولادكم عن ذكرالله...؛ اي كساني كه ايمان آورده ايد، [زنهار] اموال شما و فرزندانتان شما را از ياد خدا غافل نگرداند... منافقون (63).
[7] .إنما يريد الشيطان أن يوقع بينكم العداوة والبغضآﺀ في الخمر والميسر و يصدكم عن ذكرالله...؛ همانا شيطان مي خواهد با شراب و قمار، ميان شما دشمني و كينه ايجاد كند، و شما را از ياد خدا و از نماز باز دارد... مائده (5) : 91.
[8] .فان الغفلة مصطاد الشيطان، ميرزا حسين نوري، مستدرك الوسايل، ج 11، ص 389.
[9]. ... و زيّن لهم الشيطان ماكانوا يعملون؛ و شيطان آنچه را انجام مي دادند، برايشان آراسته است. انعام ،6.
[10]. شيطان آنان را فريفت و به آرزوهاي دور و درازشان انداخت. محمد (47).
[11] . ر.ك؛ همان، تسنيم، ج 3، ص 398.
[12]. ر.ك؛ امام خميني، اربعين حديث، ص 50 .
[13]. نساﺀ (4)
[14]. حجر (15).
[15]. حجرات(49).
[16]. همان، تسنيم، ج 3، ص 393 و 394.
[17]. حجر (15).
[18] . محمدحسين طباطبايي، تفسير الميزان، ج 12، ص 140.
[19]. محمد محمدي ري شهري، ميزان الحكمة، باب 115، ح 6 68 .
[20]. منظور از <خود> در اينجا، خود خيالي و غير واقعي است. با توجه به روايت شريفه <أقبل علي نفسك بالادبار عنها؛ به نفس خود رو كن با پشت كردن به آن.> الآمدي تميمي، شرح غررالحكم، ص 238؛ انسان دو نوع خود و نفس دارد: يك نوع آن ملكوتي و واقعي است كه بايد عزيزش بدارد و دراسلام توصيه به عزت و كرامت آن شده، و نوع ديگر آن غير واقعي و پنداري است كه همان هواي نفس و امر كننده به بدي است. براي اطلاع بيشتر ر.ك؛ محمدعلي سادات، اخلاق اسلامي، ص 67 .
[21]. محمدتقي مصباح يزدي، اخلاق در قرآن، ص 194.
[22]. علامه مجلسي، بحارالانوار، ج 67 ، ص 64 .
[23]. تفسير نمونه، ج 26، ص 466.
[24]. همان، ميزان الحكمة، باب 3750، ح 19326.
[25]. ومن ﺀاياته أن خلق لكم من أنفسكم أزواجاً لتسكنوا إليها ... ، روم (30).
[26]. ميزان الحكمة، باب 3660، ح 18651.
[27] . وسايل الشيعه، ج 14، ص 12 و بحارالانوار، ج 103، ص 225.
[28] . وسايل الشيعه، ج14، ص 9 و 10.
[29]. همان، ج 20، ص 23.
[30]. گفتني است موضوع رسيدن به حكومت و مقام از جمله: <وأحلوا قومهم> استفاده شده است. هاشمي رفسنجاني، تفسير راهنما، ج 9، ص 95، ش 5.
[31]. نور (24) : 22.
[32]. اصول كافي، ج 3، ص 168.
[33]. بحارالانوار، ج 68 ، ص 401، باب 93.
[34]. همان، تفسير راهنما، ج 7، ص 391، ش 12.
[35]. شوري (42).
[36] . ميزان الحكمة، باب 4192، ح 22602.
[37] .همان، ح 22603 مسلم است منظور از اطمينان به نفس در اين روايات، نظر استقلالي به خود و نيروهاي خود است به نحوي كه از مبدأ هستي غافل شود وگرنه اعتماد به نفس در عين توكل بر خدا مانعي ندارد و حتي در اسلام سفارش هم شده است.
[38]. همان، باب 1144، ح 5257 .
منبع: ماهنامه نامه جامعه، شماره سیزدهم.