تمامی عقاید و شعائر اهل‌حق مبتنی بر افسانه‌ها و اساطیری هستند که در دفترهای دینی اهل‌حق (کلام) منعکس شده است. مجموعه این اساطیر و افسانه‌ها آیینه تمامی ادیان و مکاتبی است که در منطقه ایران غربی ظاهر شد و بعضا از میان رفته‌اند. اساطیر اهل‌حق درواقع ریشه در اساطیر بومیان آسیای غربی دارد. درواقع اساطیر ملل درپی تحولات اجتماعی تغییر می‌کنند.
برای مطالعه تاریخ دینی اهل‌حق پیش از بررسی زندگانی و عقاید بزرگان و بنیانگذاران آن، باید به خصوصیات مردمی که اهل‌حق در بین آنها بوجود آمده نظر بیفکنیم. کردها يکي از گروه‌هايي هستند که در شکل‌گيري و رشد و تبليغ اين فرقه نقش زيادي داشتند. عده‌اي از بزرگان اين فرقه از اين قوم بوده و در ميان ايشان زندگي مي‌کردند.
در ميان کردها يک طبقه ايراني ديگر هم هست که گوران-زازا نام دارد، که يکي از ايلهاي بزرگ و قديمي کرمانشاه و سنندج و اقشار آذربايجان است. اين گوران در استان کرمانشاه پيرو مذهب اهل‌حق مي‌باشد و بيشتر متون ديني اين مذهب به گويش گوراني است. برای مطالعه تاریخ دینی اهل‌حق پیش از بررسی زندگانی و عقاید بزرگان و بنیانگذاران آن، باید به خصوصیات مردمی که اهل‌حق در بین آنها بوجود آمده نظر بیفکنیم.
بهلول ماهی یکی از مشاهیر اهل‌حق است. از نظر اهل‌حق بهلول مظهر الوهیت است. در روايات شيعي نيز وي از شاگردان امام جعفر صادق(علیه السلام) و امام موسي کاظم(علیه السلام) است که بنا به عللي خود را به دیوانگی زده است. اهل‌حق به سبب دیوانگی ظاهری او که بی‌شباهت با رازپوشی ایشان نیست، او را به خود منتسب کرده‌اند.
يکي از درويشاني که بنا بر نامه سرانجام در اواخر قرن سوم هجري، اين مسلک را تبليغ مي‌کرده، شاه فضل ولي است. از نظر اهل‌حق وي نيز مظهر الوهيت بوده و ياران چهارگانه‌اش که به چهار درويش شاه فضل مشورند عبارتند از 1-منصور(حلاج) 2-زکريا 3-نسيمي 4-ترک تبريز. از ميان ياران شاه فضل تنها نام منصور حلاج را در تذکره‌ها مي‌توان يافت.
از تاثيرگذاران فرقه اهل‌حق دراويش هستند. از متون اهل‌حق برمی‌آید که بنیانگذاران اين فرقه نخستین بار در کوهستان‌های مناطق لک نشین و کرد نشین در شمال استان لرستان و در استان کرمانشاه ظهور کرده‌اند. آنها زندگی درویشانه‌ای داشته و خود را قلندر می‌نامیده‌اند، گویا این جماعت درویش آلات موسیقی با خود داشته و ذکر حق را از آن می‌جسته‌اند. درویشان شعاری شبیه اهل ملامت داشته و به طور کلی از قیود آداب شریعت رسته بودند.
در اين نوشتار قصد داریم به معرفی تعدادی از مشاهير اهل‌حق که در متون ایشان به آنها اشاره شده، به طور مختصر بپردازیم. از جمله اين مشاهير بابا سرهنگ؛ کاکا ردا؛ بابا فقي؛ حسن گاويار هستند. شناخت مشاهیر و بزرگان اهل‌حق کمک به سزایی در شناخت این فرقه نموده و با دقت در زندگی بزرگانی که از آنها سخن به میان رفته زوایای تازه‌ای از این فرقه روشن می‌شود.
نام پیر شهریار اورامی "خداداد" ملقب به "پیر شالیار"(پیر شهریار) و فرزند جاماسب است. گمان می‌رود یکی از مغان و رهبران دینی زرتشت بوده که در اورامان می‌زیسته است. وی مردی دانا و بوده و از وی کتابی به نام "مارفه تو پیر شالیار"(معروف به پیر شالیار) به لهجه کردی اورامی به نظم موجود است. در این کتاب به حفظ و نگهداری آداب و رسوم آیین باستانی ایران تاکید و توصیه شده است...
از نظر اهل‌حق مهمترين مظهر حق‌تعالي بابا بعد از حضرت علي(عليه السلام) شاه خوشين(بابا خوشين) است. او مظهر "رحمت" حق معرفي شده است. در روايات و افسانه‌هاي اهل‌حق بابا خوشين، مبارک شاه، نام داشته است و در روستاي بلوران از توابع لرستان بدون پدر و از مادري باکره به نام "ماما جلاله" زاييده شده است.
در افسانه‌های اهل‌حق از ملاقات بابا خوشین و بابا طاهر دوبیتی سرای پرآوازه ادب پارسی در همدان سخن رفته است. این پیوند تنها نشانه قطعی از تاریخ بابا خوشین می‌تواند باشد. اما همانطور که مینورسکی نیز بیان کرده این روایت بر پایه مطمئنی قرار دارد. اما زندگی بابا طاهر نیز بی‌شباهت با مجذوبان اهل‌حق نیست.