فوت خلیفه دوم در نهم ربیع نیست!

در فرهنگ عوام شیعه چنین گمان می‌رود که نهم ربیع الاول زمان مرگ خلیفه دوم است در حالی‌که چنین گمانی، اشتباهی فاحش است؛ زیرا منابع تاریخی و روایی شیعه و سنی، تاریخ مرگ خلیفه دوم را در ماه ذی الحجه می‌دانند. ما در این متن به‌دنبال دفاع از خلیفه دوم نیستیم؛ بلکه هدف ما دفع و رفع یک داستان تخیلی در بین شیعیان است.

قاطبه‌ی عالمان و مورخین اهل سنت زمان جراحت خلیفه دوم را روز 26 یا 27 ماه ذی‌الحجه و دوشنبه و یا چهارشنبه دانسته و گفته‌اند او پس از سه روز یا چهار روز در آخر ذی‌الحجه یا اول محرم درگذشت.[1] عالمان بزرگ شیعه نیز به این نظریه معتقدند، از متقدمین شیعه، می‌توان یعقوبی(م284ق)، مسعودی(م346ق)، ابن اعثم کوفی(م314ق)[2] و شیخ مفید(م413ق) را نام برد؛ شيخ مفيد در كتاب «مسار الشيعه» می‌نویسد: «در روز بيست و ششم ذی الحجة سال 23 هجری عمر بن خطاب مجروح گرديد و در بيست ونهم ماه درگذشت».[3]

هم چنين ابن ادريس حلی(م578ق) در کتاب سرائر آورده است: «عمر بن الخطاب در روز بيست و ششم ذی الحجه سال 23 هجری مجروح گرديد و در بيست و نهم همان ماه درگذشت... اما تاريخ اين واقعه گاهی بر بعضی از علما ما مشتبه شده، و چنين پنداشته‌اند كه اين حادثه در نهم ربيع الاول بوده است».[4] سید بن طاووس(م664ق) نیز همین قول را پذیرفته است.[5] علامه‌ حلی(م726ق) نیز در تمامی کتاب‌هایش که به زمان مرگ خلیفه دوم اشاره داشته روز 26 ذی الحجه را روز مجروح شدنش دانسته است.[6] شیخ بهایی نیز همین قول را پذیرفته است.[7]

علامه مجلسی(ره) نیز به این موضوع اعتراف کرده و می‌نویسد: «آن چه كه درباره كشته شدن خليفه دوم در ماه ذی‌الحجه ذكر شد، مشهور بين علمای اماميه است».[8] سپس تلاش می‌کند که نقل نهم ربیع را نیز تایید کند و دراین‌باره تنها به یک روایت «رفع القلم» استناد می‌کند که سندش مخدوش و ضعیف است. چرا که اولا: روایت مرسل است و ثانیا: که در سند روایت دو فرد مجهول الهویة و ناشناخته وجود دارد و با دیگر اعتقادات شیعه نیز سازگاری ندارد. لذا این روایت نمی‌تواند صحیح باشد.

اما نهم رییع، زمان مرگ کیست؟
به گفته آیت‌الله سید حسن مصطفوی، ۹ربیع‌الاول در واقع سال‌روز کشته شدن عمر سعد، قاتل امام حسین(علیه‌السلام)، به فرمان مختار ثقفی است که توسط عوام با خلیفه دوم اشتباه گرفته شده‌است.[9] بنابراین دسته قلیلی که در نهم ربیع الاول مراسم عمرکشان (عید الزهرا یا فرحة الزهراء) برگزار می‌کنند، اساسا حدود هفتاد روز تأخیر می‌کنند و کارشان حتی اگر توجیه شرعی و عقلی داشته باشد، از نظر تاریخی دچار اشکال است. البته در زمان کنونی این عمل بسیار نادرست بوده و آتش اختلاف بین شیعه و سنی را شعله‌ور کرده و باعث می‌شود قلب آنان جریجه‌دار شده و شیعیان را به خاک و خون بکشند.

_________________________
پی‌نوشت: 
[1]. الموطأ، مالك بن انس(م179ق)، تصحيح: محمد فؤاد عبدالباقی، بيروت، دارإحياء التراث العربی، 1406ق-1985م، ج2، ص824؛ المصنف، عبدالرزاق صنعانی(م211ق)، تحقيق: حبيب الرحمن اعظمی، انتشارات مجلس علمی، ج11، ص315؛ الطبقات الكبرى، محمد بن سعد(م230ق)، بیروت، دار صادر، ج3، ص364؛/ و مسند ابن جعد، علی بن جعد بن عبيد(م230ق)، تعليق و فهرست: شيخ عامر احمد حيدر، بيروت، دارالكتب العلمية، چاپ دوم، 1417ق-1996م، ص195؛/ و المصنف، ابن أبی شيبه كوفی(م235ق)، تحقيق: سعيد لحام، بيروت، دارالفكر، چاپ اول، 1409ق-1989م، ج8، ص41؛/ و تاريخ خليفه بن خياط، خليفه بن خياط عصفری(م240ق)، بیروت، دارالفکر، ص109؛/ و مسند احمد، احمد بن حنبل(م241ق)، بیروت، دار صادر، ج1، ص55؛/ و المحبر، ابوجعفر محمد بن حبيب هاشمى بغدادی(م245ق)، تحقيق: ايلزه ليختن شتيتر، بيروت، دارالآفاق الجديدة، ص14؛/ و تاريخ كبير بخاری(م256ق)، ترکیه، دیاربکر، المكتبه الإسلاميه، ج6، ص138؛/ و تاريخ مدينه، ابن شَبه نميری(م262ق)، قم، دارالفكر، 1368ش، ج3، ص895 و 943؛/ و المعارف، ابن قُتَیبه دینوری(م276ق)، قاهره، دارالمعارف، ص183؛/ و جمل من أنساب الأشراف، احمد بن یحیی بن جابر بلاذرى(م279ق)، تحقيق: سهيل زكار و رياض زركلى، بيروت، دارالفكر، چاپ اول، 1417 ق- 1996 م، ج10 ، ص439؛/ و أخبار الطوال، ابوحنيفه دينوری(م282ق)، تحقيق: عبدالمنعم عامر، قاهره، دارإحياء الكتب العربی، چاپ اول، 1960م، ص139؛/ و الآحاد والمثانی، ضحاك(م287ق)، بیروت، دارالدرايه، چاپ اول، 1411ق-1991م، ج1، ص102؛/ و تاريخ طبری، طبری(م310ق)، بیروت، انتشارات الاعلمی، ج3، ص265؛/ و الثقات، ابن حبان(م354ق)، حيدر آباد دكن هند، مجلس دائرة المعارف العثمانية، چاپ اول، 1393ق، ج 2، ص 238؛/ و المعجم الكبير طبرانی(م360ق)، تحقيق وتخريج: حمدي عبدالمجيد، دارإحياء التراث العربی، چاپ دوم، ج1، ص70؛/ و مستدرك الصحیحین، حاكم نيشابوری(م405ق)، تحقيق: يوسف عبدالرحمن مرعشلی، ج3، ص92؛/ و السنن الكبرى، بيهقی(م458ق)، بیروت، دارالفکر، ج8، ص150؛/ و الاستيعاب، ابن عبد البِرّ(م463 )، بيروت، دارالجيل، چاپ اول، 1412ق، ج3، ص1152؛/ و التعديل والتجريح، سليمان بن خلف باجی(م474ق)، وزارت اوقاف و شؤون اسلامی مراكش، ج3، ص1054؛/ و البدء و التاريخ، مطهر بن طاهر مقدسى(م507ق)، مكتبة الثقافة الدينية، ج5، ص191؛/ و تاريخ مدينه دمشق، ابن عساكر(م571ق)، بيروت، دارالفكر، 1386ق-1966م، ج44 ، ص14؛/ و الإنباء فى تاريخ الخلفاء، محمد بن على بن محمد معروف به ابن عمرانى(م580ق)، تحقيق: قاسم سامرائى، قاهره، دارالآفاق العربية، چاپ اول، 1421 ق- 2001 م ص 48؛/ و صفوة الصفوة، ابوالفرج ابن جوزی عبدالرحمن بن علی(م597ق)، بيروت، دارالمعرفة، چاپ دوم، 1399ق-1979م، ج1، ص291؛/ و اُسدالغابة، ابن اثير(م630ق)، تهران، انتشارات اسماعیلیان، ج4، ص77؛/ و شرح نهج البلاغه، ابن أبی الحديد المعتزلی(م656ق)، تهران، انتشارات اسماعیلیان، ج12، ص184.
[2]. تاريخ يعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، دارصادر، بيروت، لبنان، و قم، مؤسسه نشر فرهنگ اهل بيت(علیهم‌السلام)، ج2، ص159؛/ و کتاب الفتوح، أحمد بن أعثم كوفی، بيروت، دارالأضواء، چاپ اول، 1411ق، ج 2، ص 2329؛/ و مروج الذهب، علی بن حسين مسعودی، بيروت، دارالكتب العلمية، چاپ دوم، 1425 ق-2004م، ج2، ص1352؛/ و التنبيه والإشراف، همو، بیروت، دار صعب، ص250.
[3]. «في اليوم السادس و العشرين سنة ثلاث و عشرين من الهجر ة طعن عمر بن الخطاب ... و فی التاسع و العشرین منه سنة ٢٣ ثلاث و عشرین من الهجرة قبض عمر بن الخطاب». مسار الشیعة فی مختصر تواریخ الشریعة، محمد بن محمد مفید، بيروت، دارالمفيد، چاپ دوم، 1414ق-1993م، ص٤٢.
[4]. السرائر، ابن إدريس حلی، قم، انتشارات جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1410ق، ج1، ص418.
[5]. إقبال الأعمال، سيد ابن طاووس حسنی، تحقيق: جواد قيومي اصفهاني، انتشارات الإعلام الإسلامی، چاپ اول، ربيع الأول 1415ق، ج3، ص113؛ و ج2، ص379.
[6]. عُدَد القویة، علامه علی بن یوسف حلی، تحقيق: سيد مهدی الرجائی، قم، انتشارات آيةالله مرعشی، چاپ اول، ص328-331؛ و تذکرة الفقهاء، قم، انتشارات آل البيت(علیهم‌السلام) لإحياءالتراث، چاپ اول، 1415ق، ج6، ص195.
[7]. توضیح المقاصد، شیخ بهایی، قم، انتشارات كتابخانه آيةالله العظمى مرعشی نجفی، 1406ق، ص33.
[8]. «اقول ما ذكر أنّ مقتله كان فی ذی الحجة هو المشهور بين فقهائنا الامامیة». بحارالانوار،مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‏، دار إحياء التراث العربي‏، بيروت‏، چاپ دوم‏، 1403 ق‏، ج‏۳۱، ص۱۱۸.
[9]. مصاحبه با آیه الله مصطفوی، منبع: سایت خیمه.