- ترس خوب است اگر باعث تنبه و آگاهی فرد شود.
حقیقتی به نام ترس
ترس، یک احساس غریزی و ناخوشایند است که در مواقعی که انسان احساس خطر میکند فعال می‌شود و به شکل های مختلف جسمانی مانند، تپش قلب، سرخ شدن صورت، گرفتگی صدا، عرق شدید خودش را نشان می‌دهد. ترس یکی از احساساتی است که معمولا در ذهن پرورش پیدا میکند اما می‌تواند تمام زندگی ما را تحت تاثیر خودش قرار دهد. در فرهنگ دینی بعضی از ترس‌ها خوب وبعضی از آنها بد شمرده شده‌اند.
بر اساس دیدگاه دین مبین اسلام ترسی که باعث سقوط یا توقف انسان شود مذموم و ترسی که باعث پیشرفت و تعالی او شود مطلوب است. ما به صورت کلی ترس را در اینجا به سه دسته تقسیم می‌کنیم. اول؛ ترس مذموم و خوار کننده، دوم؛ ترس مطلوب و رشد دهنده، و سوم؛ ترس نسبی.
بعضی از ترس‌ها مانند ترس از ناهمواری‌های زندگی به عنوان ترس مذموم و بعضی از ترس‌ها مانند خوف و خشیت الهی که زمینه هدایت و پیشرفت معنوی افراد را مهیا می‌کنند ازجمله ترس‌های نیکو شمرده شده و بعضی از ترس‌ها مانند ترس از مرگ امری نسبی هستند که اعمال و یا دیدگاه شخص نسبت به آن، تعیین کننده خوبی یا بدی آن خواهد بود. در اینجا به بررسی اجمالی هر کدام از این سه دسته می‌پردازیم.
ترس از اتفاقات ناگوار دنیا؛ موجب خواری و ذلت
ترسی که ناشی از خودباختگی و ضعف اعتماد به نفس باشد و باعث سقوط و عقبگرد انسان شود مذموم و مورد نکوهش است زیرا وجود چنین ترسی باعث خواری انسان خواهد شد چنان که امام علی علیه السلام می‌فرماید: «احْذَرُوا الْجُبْنَ فَانَّهُ عارٌ وَ مَنْقَصَة؛ [1] از ترس برحذر باشید که آن موجب ننگ و باعث نقص است.» باید با تمرین و تقویت عزت نفس این ترس را ازخود دور کرده تا زندگی به مراتب راحت تری داشته باشیم.
خوف خدا؛ پلی به سمت خوشبختی و سعادت
علم و قدرت بی‌نهایت خداوند موجب ایجاد هیبتی عظیم از او نزد مخلوقات می‌شود که توجه به آن، انسان را از هر گونه مخالفت با فرامین الهی برحذر می‌دارد. انسان اگر خوف و خشیت نسبت به خدا داشته باشد دست به هرکاری نخواهد زد و تقوای الهی را در همه زندگی پیاده خواهد کرد. چنین فردی سعی میکند اعمال و رفتارش طبق رضایت الهی باشد.
این نوع خشیت انسان را به بالاترین مرتبه در روز قیامت خواهد رساند همان گونه که امام علی علیه السلام فرمودند: «انَّ اللَّهَ اذا جَمَعَ النَّاسَ نادی فیهِمْ مُنادٍ ایهَا النَّاسُ انَّ اقْرَبَکمُ الْیوْمَ مِنَ اللَّهِ اشَدُّکمْ خَوْفاً مِنْهُ؛ [2] روز قیامت وقتی خداوند انسانها را جمع میکند منادی در میان اهل محشر ندا سر دهد که ای مردم قریب ترین و نزدیکترین شما به خدا کسی است که خوف بیشتری از وی داشته است.» حتی به خاشع در مقابل عظمت خداوند، وعده بهشت داده شده است چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: «وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی، فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِی الْمَأْوی؛ [3] و آنکه از مقام پروردگارش بترسد و نفس را از هوس باز دارد، بهشت جایگاه اوست.»
ترس از مرگ؛ ترسی با دوچهره متفاوت
دسته سوم از انوع ترس، ترس‌هایی هستند که می‌توانند در شرایطی مذموم و خوار کننده و یا مطلوب و رشد دهنده باشند که از جمله آنها ترس از مرگ است. ترس از مرگ امری نسبی است که بستگی به اعمال و دیدگاه فرد دارد. انسان اگر مرگ را به معنای فنا و نابودی بداند و دلبسته به مال و دارایی خود در دنیا باشد از مرگ خواهد ترسید. چنین افرادی حیات را فقط در زندگی مادی می‌دانند که البته این افکار از جهل آنان نشأت می‌گیرد و اگر متنبه بودند هر آینه می‌دیدند که آخرت و سرای جاوید، به مراتب از اهمیت بیشتری برخوردار است. امام جواد علیه السلام در این باره می‌فرماید: «لِانَّهُمْ جَهَلُوهُ فَکرِهُوهُ وَ لَوْ عَرَضُوهُ وَ کانُوا مِنْ اوْلِیاءِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَاحَبُّوهُ وَ لَعَلِمُوا انَّ الْآخِرَةَ خَیرٌ لَهُمْ مِنَ الدُّنْیا؛ [4] چون آنها نسبت به مرگ جهل دارند از آن بدشان می‌‌آید و اگر اینان از اولیای الهی بودند و مرگ بر آنها عارض می‌شد آن را دوست می‌‌داشتند و می‌دانستند که آخرت بهتر از دنیاست.»
آدمی اگر مرگ را به معنای پلی به سمت آخرت بداند و با اعمال و رفتار شایسته، خود را مهیای آخرت کرده باشد در این صورت این دنیا به منزله ی زندان برای او خواهد بود. همان گونه که پیامبر اکرم حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «الدُّنيا سِجْنُ الْمُؤْمِنِ و َ جَنَّةُ الْكافِرِ؛ [5] دنيا زندان مؤمن و بهشت كافر است.» چنین کسی سعی میکند ترس ناشی از مرگ را تبدیل به اشتیاق برای رسیدن به قرب الهی کند. در این صورت این نوع یاد مرگ، مطلوب بوده و در روایات به آن سفارش شده است چنان که رسول خدا حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «أكثِروا مِن ذِكرِ هادِمِ اللَّذّاتِ، فقيلَ: يا رسولَ اللّه ِ، فما هادِمُ اللَّذّاتِ ؟ قالَ: المَوتُ، فإنّ أكيَسَ المؤمنينَ أكثَرُهُم ذِكرا للمَوتِ، و أشَدُّهُم لَهُ استِعدادا؛ [6] ويران كننده خوشى‌‌ها را فراوان ياد كنيد. عرض شد: اى رسول خدا! ويران كننده خوشى ها چيست؟ فرمود: مرگ؛ زيرک‌ترين مؤمنان كسى است كه مرگ را بيشتر ياد كند و براى آن آماده‌‌تر باشد.» یاد مرگ در صورتی که باعث تنبه و آگاهی فرد نسبت به اعمال و رفتارش شود و مایه هدایت و حرکت او به سمت خوشبختی شود امری مطلوب خواهد بود.
پی نوشت:
[1] غررالحکم و دررالحکم ج 1، ص 160.
[2] بحارالانوار، ج 78، ص 41.
[3] سوره نازعات، آیه 40.
[4] بحار الانوار، ج 76، ص 247.
[5] من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 352.
[6] مستدرک الوسائل و مستنبط الوسائل، ج 2، ص 100.
در دین مبین اسلام به واژه ترس پرداخته شده است. ترسی که باعث سقوط یا توقف فرد شود و زندگی او را مختل کند به عنوان ترس مذموم و ترسی که باعث تنبه و آگاهی فرد شود و او را به پیشرفت و تعالی سوق دهد ترس مطلوب شناخته شده است.