مسأله مهدویت از مسائل بسیار مهم و مطرح دوران امام جواد علیه السلام بوده است.
مهدویت شناسی در اندیشه امام جواد
مسأله مهدویت و امر ظهور ازجمله مسائلى است که در بخش امامت مورد توجّه امام جواد علیه‌السلام قرار گرفت. از مهم‌ترین مسائلی که در حوزه مهدویت شناسی امام به تبیین آن پرداخت، می‌توان از ترویج فرهنگ انتظار، تبیین چگونگی دوران غیبت، بداء در امر ظهور و دستاوردهای عصر ظهور یاد کرد. هرچند روایاتی که از امام جواد علیه‌السلام در این زمینه واردشده، محدود است اما محتوای این روایات به‌گونه‌ای است که یک دوره معرفت‌شناسی را نسبت به امام عصر برای جوامع شیعی به یادگار گذاشته است. در ادامه، این ابعاد در چند محور اساسی موردبحث و بررسی قرار می‌گیرد.
یک: ترویج فرهنگ انتظار
فرهنگ انتظار از مهم‌ترین عوامل امیدآفرینی در جوامع شیعی بوده است. این فرهنگ اولین بار توسط پیامبر اکرم (ص) مطرح و پس از آن در دوران ائمه علیهم‌السلام به‌صورت گسترده ترویج داده شد.[1] امام جواد علیه‌السلام در دورانی به امامت رسید که جریان‌های الحادی و مذاهب کلامی و نحله‌های فکری علیه دستگاه امامت و مهدویت فعال بوده و مردم را نسبت به این دو اصل عقیدتی شیعی دچار شک و تردید کرده بودند ازاین‌رو امام علیه‌السلام برای جلوگیری از نشر چنین اندیشه‌های اشتباهی وارد میدان شد و با روشنگری و هدایت‌گری و تبیین مبانی امامت و مهدویت جامعه شیعی را از این تفکرات مسموم نجات داده و امید را در آن گسترش دادند. در روایتی از عبدالعظیم حسنی آمده که بر امام جواد علیه‌السلام وارد شدم و می‌خواستم از قائم پرسش کنم که آیا مهدى همان قائم است یا غیر او؟ حضرت فرمود: «قائم از ما (اهل‌بیت) همان مهدى(ع) است که انتظار او در زمان غیبتش لازم و در زمان ظهورش فرمان‌بری از او ضرورى است. او سوّمین از فرزندان من است.» در ادامه امام به عبدالعظیم حسنی فرمود: «سوگند به کسى که محمد (ص) را به نبوّت مبعوث کرد و ما را به امامت مخصوص گردانید! اگر از عمر دنیا جز یک روز باقى نمانده باشد، خداوند آن روز را طولانى گرداند تا در آن قیام نماید و زمین را پر از عدل و داد کند، هم‌چنان که آکنده از ظلم و جور باشد.» در پایان نیز امام علیه‌السلام فرهنگ انتظار را برای شیعیان از مهم‌ترین اعمال شمرده و فرمودند: «برترین اعمال شیعیان ما انتظار فرج است.»[2] این روایت از روایات مشهور و متواتری است که در تمام دوران تاریخ ائمه علیهم‌السلام در جوامع شیعی مطرح بوده است.[3]
دو: توصیف عصر غیبت
روایات امام جواد علیه‌السلام نشان می‌دهد که دوران غیبت برای شیعیان دوران بسیار سختی است به‌گونه‌ای که برخی بر اصول عقیدتی خود نسبت به امام قائم باقی می‌ماند و برخی دیگر امر غیبت را به فراموشی می‌سپارند و از امر امامت، که از بنیادی‌ترین اصول عقیدتی در نزد شیعه شمرده می‌شود، بر می‌گردند. در روایتی از آن حضرت که در این باره واردشده آمده است که «براى او غیبتى است که مدّتش زیاد شود و زمانش طولانى گردد. پس مخلصان در انتظار قیامش باشند و شکاکان انکارش کنند و منکران یادش را استهزا کنند و تعیین‌کنندگان وقت ظهورش دروغ گویند و شتاب کنندگان (به ظهورش) هلاک شوند و تسلیم شوندگان در آن نجات یابند.»[4]
سه: بداء در امر ظهور
بَداء اصطلاحی در کلام شیعه است که به‌معنای آشکار شدن امری از ناحیه خداوند برخلاف آنچه مورد انتظار بندگان بوده است. در بداء خداوند در واقع آنچه مورد انتظار بوده را محو و امری جدید را اثبات می‌کند در حالی که به هر دو حادثه آگاه است.[5] از جمله مسائل در حوزه مهدویت شناسی که در دوران امام جواد علیه‌السلام مورد سؤال قرار گرفت، بحث بداء در امر ظهور بود. بدین معنا که آیا خداوند می‌تواند امر ظهور را با اینکه حتمی است در وقت خود به تأخیر بیندازد؟ آن حضرت بداء در امر ظهور را غیر ممکن و ظهور را در وقت خود حتمی دانست. در روایتی از داوود بن قاسم جعفری نقل‌شده که می‌گوید: از امام جواد (ع) پرسیدم: آیا براى خدا بداء در محتوم و امر حتمى نیز وجود دارد؟ امام علیه‌السلام فرمودند: «بله» به آن حضرت گفتم: می‌ترسیدم که در امر قائم براى خدا بداء حاصل شود (و از این امر حتمى برگردد و امام ظهور نکند). پس حضرت فرمود: «به‌راستی (قیام) قائم از وعده (هاى الهى) است و خداوند وعده خود را تخلّف نمی‌کند.»[6]
معلوم می‌شود که یکى از تفاوت‌های وعده و وعید (وعده عذاب دادن) این است که وعده هاى الهى هرگز تخلّف بردار نیست، ولى وعیدهاى الهى قابل تخلّف است، یعنى ممکن است خداوند کسانى را که در مقابل گناهان، وعید عذاب داده، ببخشد و به جهنّم نبرد، ولى وعده هاى الهى مانند اینکه نیکان را به بهشت بشارت داده، هرگز تخلّف بردار نیست. قیام حضرت مهدى(ع) یکى از وعده‌هایی است که خداوند به تمام بشریت داده و لذا تخلّف در آن محال است.
چهار: پیامدها و دستاوردهای دوران ظهور
روایاتی که از امام جواد علیه‌السلام واردشده نشان می‌دهد ظهور حضرت مهدی (عج) دستاوردهای بزرگی را برای نظام بشری به ارمغان خواهد آورد و همه انسان ها از این دستاوردها استفاده خواهد نمود. از مهم‌ترین این دستاوردها می‌توان از گسترش عدالت، نابودی مستکبران و کافران، از بین رفتن سختی‌ها، تشکیل لشکری قدرتمند متشکل از 313 فرمانده و ده هزار نیروی زبده و آماده، نابودی بت‌ها و بتکده‌ها و ... نام برد. در بخشى از یک حدیث طولانى که عبدالعظیم حسنى(ع) از امام جواد(ع) نقل کرده، آمده است: «... و لکن قائمى که خداى عزیز و جلیل به توسط او زمین را از اهل کفر و انکار پاک سازد و آن را پر از عدل و داد نماید، کسى است که ولادتش مخفى می باشد...؛ او کسى است که زمین برایش پیچیده شود و هر دشوارى برایش هموار گردد و از اصحابش سیصد و سیزده تن به تعداد اصحاب بدر از دورترین نقاط زمین به گرد او جمع می‌شوند و این همان سخن خداى عزیز و جلیل است که فرمود: هر جا باشید خدا شما را جمع می‌کند، زیرا او بر هر چیزى قادر است...»[7]
از جمع‌بندی مطالب نتیجه می‌شود که امام جواد علیه‌السلام در مدت کوتاه امامت خود توانست در حوزه مهدویت شناسی و ترویج فرهنگ مهدوی قدم‌های اساسی و بزرگی را برای جوامع شیعی بردارد.
پی‌نوشت
1. کمال‌الدین و تمام النعمة، ج 2، ص 644؛ عیون اخبار الرضا (ع)، ج 2، ص 36.
2. کفایة الاثر، ص 280 - 281.
3. الامامة و التبصرة من الحیرة، ص 13.
4. کفایة الاثر، ص 280 - 281.
5. المیزان، ج ۱۱، ص ۳۸۱.
6. الغیبة نعمانى، ص 302.
7. کفایة الاثر، ص 282.
مسأله مهدویت ازجمله مسائل مطرح دوران امام جواد علیه السلام بوده است. آن حضرت در حوزه مهدویت شناسی، به ترویج فرهنگ انتظار، تبیین چگونگی دوران غیبت، تفسیر بداء در امر ظهور و دستاوردهای عصر ظهور پرداخت و توانست جامعه شیعی عصر خود را با مبانی اساسی مهدویت آشنا و از تفاسیر غلط نحله های فکری حفظ کند.