شیخ طوسی با وجود مشکلات فراوان، تالیفات زیادی از جمله کتاب «تهذیب الاحکام» را از خود بر جای گذاشت، که می توان گفت: اولین کتاب فقه اجتهادی شیعه و یکی از کتب چهارگانه شیعه می باشد.
ابوجعفر محمد بن حسن بن علی طوسی معروف به شیخ طوسی، در رمضان سال (385 هجری) در طوس چشم به جهان گشود. ایشان زندگی پر برکت همراه با مشقت های بسیاری داشت، ولی توانستند تحت این شرایط سخت اجتماعی و سیاسی، بیشترین خدمات علمی را به جامعه شیعه بنماید و به بالاترین مقام و جایگاه علمی زمان خود برسد. ایشان از بزرگترین مفسران، فقها، متکلمان، و محدثان شیعه و معروف به شیخ طائفه بودند، به گونه ای که علامه حلی در رابطه با ایشان می فرمایند:
«شیخ طوسی پیشوای دانشمندان شیعه و رئیس طایفه امامیه صاحب نظر در علوم اخبار، رجال، فقه، اصول، کلام و ادب بوده است. همه‌ی فضیلت ها منسوب به اوست و در تمامی فنون اسلام کتاب نوشته است. اوست که عقاید شیعه را در اصول و فروع آن دسته بندی و اصلاح کرده است.»[1]
ریاست علمی و دینی شیخ طوسی
نبوغ شیخ در بغداد به همه اهل علم روشن و آشکار بود و به خاطر همین نبوغ فراوان که داشتند، موفق به عهده داری دو پست مهم و حساس شدند:
1. ریاست علمی و دینی جامعه شیعه، در بغداد که مرکز مخالفان شیعه در آن زمان بود.
2. تصاحب کرسی علم کلام از جانب خلیفه وقت. مقامی که به راحتی نمی توان به آن رسید و این مقام کسی است که سرآمد تمام دانشمندان عصر خود می باشد. ارزش این مقام در آن زمان آن چنان بالا بود، که حتی تا سال ها بعد از شیخ طوسی جایگاه او حفظ شد و بعد از شیخ کسی نتوانست شخصیت علمی و فتاوای ایشان را تحت تاثیر قرار دهد.[2]
بعد از مدتی که حکومت آل بویه سرنگون شد، حکومت سلجوقی روی کار آمد و دوباره آزار و قتل عام شیعیان شروع شد. این امر باعث شد، شیخ طوسی نیز از این آزارها جان سالم به در نبرد و مخالفین که حسادت نبوغ و مقام شیخ را در دل داشتند، باعث شدند که اراذل و اوباش به خانه شیخ حمله برده و امـوالش را به غارت ببرند، در این حمله کرسى تدریس شیخ به آتش کشیده شد و کتابخانه بزرگ و معروف او نیز که مخزن گنجینه ها وذخائر علمى بود طعمه حریق گشت، و بسیارى از کتب نفیس و بی مـانند او نیز نابود شد و تعداد زیادى از کتب منحصر به فرد از جمله تعداد زیادى از کتاب ها و تألیفات خود شیخ از بین رفت.
این امر باعث شد که شیخ طوسی از بغداد به نجف منتقل شده و بقیه عمر شریف و حیات علمی خود را در نجف به سر ببرد.[3]
آثار علمی شیخ طوسی
شیخ علاوه بر کرسی درس و رسیدگی به امور مسلمانان توانست کتب ارزشمند و گران‌بهای فراوان و متعددی را از خود به جای بگذارد، به عنوان نمونه: شیعیان چهار مرجع اصلی حدیث و احکام دارند، از این چهار منبع اصلی و مورد قبول برای همگان، دو کتاب متعلق به شیخ طوسی است:
الف. تهذیب الاحکام: شيخ در تالیف این کتاب ازکتب مورد اعتماد قدما و کتبی که در دسترس ایشان بود، استفاده کرد و توانست، (13590) حديث را در قالب (393) باب گردآوری نماید.
ایشان از زمان ورود به بغداد در 26 سالگی تالیف این کتاب را شروع کرد، که تا هجرت به نجف اشرف طول کشید. به صورتی که شیخ این کتاب را به عنوان شرح «مقنعه» تأليف استادش شیخ مفید(ره) نوشته است. شیخ طوسی با تالیف این کتاب توانست، اولین بار به طور وسیع به تفریع و تطبیق فروع بر اصول بپردازد و فقه اجتهادی را عملا به کار بگیرد و به کمال برساند.[4]
الاستبصار
این کتاب نیز مانند التهذیب یکی از کتاب های معتبر شیعه می باشد، شیخ این کتاب را بعد از «تهذیب الاحکام» نوشته است، علت تالیف آن نیزسهولت دسترسی به احادیث می باشد و به نوعی تلخیص تهذیب می باشد، خود شیخ نیز در این باره می فرماید: «چون ديدم گروهی از اصحاب، کتاب بزرگ ما موسوم به تهذيب الاحکام و رواياتی که ما در زمينه حلال و حرام درآن گردآورده ايم را نگريسته و آن کتاب را دربرگيرنده بيشترين مسائل فقه در ابواب احکام دانسته اند، تمايل يافتم به احاديث مختلف آن به صورت جداگانه و مختصر نيز دست يابند...»[5]
در نتیجه، شیخ با این که مشکلات و مخاطرات فراوانی در زندگی داشت، توانست در عصر خود به بالاترین درجه علمی برسد، علاوه بر این توانست کتاب های متعددی را به عنوان میراث علمی ماندگار برای شیعه به یادگار بگذارد.
پی نوشت
[1] خلاصة الاقوال، ص 148.
[2] دایرة المعارف تشیع، ج10، ص 169.
[3] همان، ص177.
[4] شیوه شیخ طوسی در تهذیب الاحکام، ص۳۳.
[5] الاستبصار، ج 4، ص450.
شیخ طوسی با نبوغی که داشت، توانستند در بغداد، مرکز مخالفین اسلام، به بالاترین درجه علمی برسد، ولی با روی کار آمدن حکومت سلجوقی و حسادت مخالفان، به نجف اشرف مهاجرت کردند و بقیه عمر با برکت و تالیفات ارزشمند خود را در آن جا ادامه دادند.