در خصوص سه‌گانه بتمن نولان نقدهای قابل توجه و مختلفی از جهت ساختاری و روانشناسی نوشته شده است که حکایت از این دارد که سه‌گانه نولان، متفاوت از ابرقهرمانی‌های دیگر هالیود است؛ حتی برخی ادعا دارند نولان با این مجموعه‌اش ریل ابرقهرمانان هالیوود را تغییرداد.
داخل چاه افتادن یا داخل چاه قهرمانی شدن دارای تبعاتی است که یک منجی باید به جان بخرد. سه‌گانه بتمن نولان یک فیلم رئالیستی است و حکایت ابرقهرمانی پولدار و دل‌سیر از ثروت و قدرت است که ناگهان به فکر می‌افتد که شهر گاتهام[1] را از فساد و جرم و جنایت پاک کند، اما در این راه همه چیزش را از دست می‌دهد و نمادی می‌شود برای مردمش تا آنها نیز بتمن‌وار وارد میدان نبرد شوند و دوشادوش او در خیابان با جنایتکاران بجنگند[2].
از همین اول باید به این نکته اشاره کرد که سه‌گانه "بتمن"[3] نولان، یک فیلم غرب فهم و آمریکایی است که بیشتر برای تخمیر افکار مردم اروپا است، تا به توهم منجی‌گرایانه سیاستمردانشان مهر تائید بزنند. ابر قهرمانان هالیوود شخصیت‌های شکل گرفته از دهه 1930 می‌باشند؛ قهرمان‌هایی که در قالب داستان مجله‌های کمیک، یا فیلم سینمایی و انیمیشن، الگوی مخاطبان شده و ذهنیت مخاطب اروپایی خود را تاکنون در دست گرفته‌اند .
در خصوص سه‌گانه بتمن نولان نقدهای قابل توجه و مختلفی از جهت ساختاری و روانشناسی نوشته شده است که حکایت از این دارد که سه‌گانه نولان، متفاوت از ابرقهرمانی‌های دیگر هالیود است؛ حتی برخی ادعا دارند نولان با این مجموعه‌اش ریل ابرقهرمانان هالیوود را تغییرداده است؛ چرا که این فیلم دارای چند لایه روانشناسی، مذهبی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی است و صرفا یک فیلم گیشه‌ای -به قول سینما دوستان- پاپ کورنی نیست. بتمن نولان یک ابرقهرمان بزرگ شده در تاریکی‌ها است، اما روحش را به تاریکی نباخته است. او مرشدی است که ثروت و خوش‌گذرانی را رها می‌کند و در میان دزدها و تروریست‌های شرقی زندگی می‌کند تا زبان جرم و جنایت را بفهمد یا به تعبیر ما به مردم اروپایی نشان دهد، تا مردم اروپا "ترس بتمن" را نیز درک کنند. آری؛ "ترس" کلید واژه تکراری در این سه‌گانه است؛ ترس از دنیای بدون بتمن یا بدون بروس وین‌ها.
1) بتمن آغاز می‌کند/ ترسیم چهره‌ای معصوم و دلسوز از لیبرال‌ها
اجازه دهید آغاز بحث را با این نقل قول "مارک مک کینتون"، مشاور کاخ سفید، شروع کنم که در خصوص جنگ افغانستان گفته بود: «هالیوود برای کمک به تلاش‌های جنگ، جلوتر از ما بوده است و آنچه ما اکنون سعی در انجام آن داریم، این است که بگوییم متشکریم».
آنچه ما در دقیقه‌های آغازین فیلم "بتمن آغاز می‌کند" می‌بینیم، کودکی بروس وین است. کودکی نمادی از معصومیت و پاکی است؛ شروعی فریبنده برای پذیرش شخصیت پولدار، اما دلسوز بروس وین و خانواده معصوم او. کودکی بروس وین و ترس او، نمادی از موجه‌سازیِ و آرایش تفکر لیبرالی یا همان سرمایه‌داری حاکم در فیلم است.
برای همین است که در فیلمی مانند "بتمن آغاز می کند"، در 20 دقیقه اول شخصیت ابر قهرمان ظهور نمی‌کند، بلکه بعد از یک ساعت کش و قوس، و پاک جلوه دادن نیت و هدف بروس و بزک کردن شخصیت وارد میدان نبرد می‌شود. او می‌خواهد به مردم اروپا این را بفهماند که اگر ثروت امثال بروس وین و خانواده او نبود، شهری به نام گاتهام وجود نداشت، یا اصلا شخصیتی به نام بتمن وجود نداشت تا نمادی از آزادی و عدالت‌خواهی باشد؛ چرا که همه ابزارهای پیشرفته بتمن از برکت پول و سرمایه پدری بروس وین است که با ساختار و شخصیت طبیب‌وار در حال رفع بیماری‌های جامعه هستند.
با همین تفکر است که نولان ضد قهرمانانی مانند "راس الغول"[4] یا شخصیت "دوکارد" را در فیلم بازسازی می‌کند؛ تروریستی با فکری التقاطی که برنامه‌اش حمله به قلبِ شهر گاتهام و نابودی آن است. قلب گاتهام کجاست؟ ساختمان وین، شریان و منبع آب و یا به تعبیر ما آب حیات گاتهام.
"مارک مک کینتون" راست گفته بود که هالیوود چند سال جلوتر است؛ چرا که فیلم "بتمن آغاز می‌کند" محصول تولید شده 2005 هالیوود است و دارد جنبش‌هایی از قبیل اشغال وال استریت 2011 را پیش‌بینی و پیش‌داوری می‌کند.
فیلم تخمیری نولان برای آمادگی ذهنی مردم گاتهام اروپایی است و القا کننده این باور که اگر شخصیت بروس وین و پادزهرهای او نباشد، آنها از دسیسه‌های چیده شده مترسک و راس الغول به جان هم می‌افتند و نابود می‌شوند.
2) شوالیه تاریکی/ جوکریسم، نقابی برای بروس وین
حمله به بانک‌ها یا همان قلب لیبرال‌های دلسوز، شروع منطقی با شخصیتی غیرمنطقی و دیوانه به نام جوکر، که حتی آداب خلاف‌کارها را هم رعایت نمی‌کند. جوکر آدمی است هرج و مرج طلب، عاشق کشتار او قبل از کشتن با طعمه‌های خود بازی می‌کند؛ شخصیتی ماندگار و نماد شده در تاریخ سینمای هالیود با بازی استثنایی هیث لجر.
او شخصیتی شیطانی است که همه را فریب می‌دهد؛ نقطه ضعف انسان‌ها را می‌داند؛ مردم پاک را فاسد می‌کند؛ حتی شوالیه سفید گاتهام را تبدیل به یک قاتل می‌کند. پول برای جوکر، ارزشی ندارد؛ روی آن سرسره بازی می‌کند و درآخر کوهی از آن را به آتش می‌زد.
آری؛ پول مایه حیات غرب است. شوالیه تاریکی نولان از همان اول با ذهن مردم مادی‌گرا، شروع به بازی می‌کند. اینجاست که شخصیت وجودی بتمن رنگ پیدا می‌کند. این دیالوگ "جوکر" وقتی" بتمن" را خطاب می‌کند، یک توجیه عالی برای لزوم وجودی بتمن در جامعه گاتهامی است.
بتمن: چرا می‌خواستی منو بکشی؟
جوکر: [با خنده] من..؟! من نمی‌خواستم تو رو بکشم! اون‌وقت بدون تو باید چیکار کنم؟ برگردم سراغ باند خلاف‌کارا؟ نه، نه… نه، تو منو کامل می‌کنی!
بتمن: تو یه آشغالی! تو به‌خاطر پول آدم می‌کشی.
جوکر: مثل اونا حرف نزن؛ تو شبیهشون نیستی! اخلاقیاتشون، همه‌ش یه جوک مسخره‌س. به‌محض ظهور اولین نشونه‌ی دردسر، همه‌ش فرو می‌ریزه. اونا فقط به اندازه‌ای خوبن که دنیا بهشون اجازه می‌ده. بهت نشون می‌دم و خودت خواهی دید… وقتی وضعیت بحرانی بشه، این مردمِ متمدّن همدیگه رو می‌خورن! می‌دونی من یه هیولا نیستم. من فقط اولین‌ِ‌شونم!
آری؛ ترس شیوع شخصیت‌های جوکر در این فیلم، تلنگری است برای مردم غرب، که مبادا بروس وین‌های پولدار نباشند تا از آنها در مقابل شیطانی مثل جوکر محافظت کن.
اما نولان در فیلم "شوالیه تاریکی" پیش‌بینی دیگری را هم انجام می‌دهد؛ آن هم هجرت امپراتوری اقتصادی از غرب به شرق است. هالیوود ظهور امپراتوری اقتصادی چین را پیش‌بینی و بازگو می‌کند. چینی‌ها دزد و خلافکارهای دقیقه‌های اولیه "بتمن آغاز می‌کند" هستند؛ یا زندانی‌های کثیف که در دقایق اول به بروس وین حمله می‌کنند. چین یا شرق جایی است که رُهبانیت‌شان با تفکر تروریستی و انتقام آلوده شده است، و آدمی مثل راس الغول تروریست در آنجا رشد پیدا کرده است. چهره شرق در فیلم نولان، گلی است آبی رنگ، اما سمی و مخدرکه وقتی آن را استشمام می‌کنید، دیوانه می‌شوید و به جان همدیگر می‌افتید.
بله؛ نولان در این سه گانه علاوه بر توجیه تفکر لیبرالی و ابر قدرتی بودن آن، پا را فراتر می‌گذارد و انسان‌ها را در جهان داستانش به غربی خوب و شرقی کثیف و نادان تقسیم می‌کند؛ به گونه‌ای که با استعاره‌های سینمایی، لیبرال‌های غربی که در چین سرمایه‌گذاری می‌کنند را گنهکاران و فاسدین گاتهامی معرفی می‌کند؛ چرا که سرمایه‌ها و پول‌هایشان را به شخصیت چینی فیلم، یعنی "لائو" می‌سپارند. این بخش فیلم انگار به سرمایه‌داران اروپایی می‌گوید هرکس به چین و سرمایه‌گذاری در آن فکر کند، جنایتکار و فاسد است. این نگاه گاهی با معامله نکردن بروس وین با لائو و شرکت او نمایش داده می‌شود و گاهی در سکانسی دیگر و در دادگاه "هاروی دنت" با مسخره کردن کسی که قصد کشتن او را داشت، به او پیشنهاد می‌دهد برای این‌جور کارها از کلت آمریکایی استفاده کند، نه کلت چینی به‌درد نخور؛ و با این دیالوگ به این باور جامه عمل می‌پوشاند.
3) شوالیه تاریکی برمی‌خیزد/ بیایید همه بتمن شوید.
این قسمت بتمن از سه‌گانه نولان، با وضوح بیشتری از نظام سرمایه‌داری حمایت می‌کند و عواقب مبارزه با نظام سرمایه‌داری را با قدرت گرفتن شخصیت "بین" [5]به تصویر می‌کشد؛ شخصیتی که با حمله به ساختمان بورس آن را تصرف می‌کند. حمله به بورس یعنی به تاراج رفتن ثروت بروس وین، نماینده دلسوز لیبرال‌ها؛ حمله به بورس یعنی حمله به قلب نظام سرمایه‌داری که عاقبتش ظهور دنیای دیکتاتوری "بین" است. دیالوگ‌های بین، وقتی که گاتهام را تصرف می‌کند، قابل تأمل است.
بین: گاتهام را از فساد پاک می‌کنیم؛ از ثروتمندها، از ستمگران، از کسانی که شما رو با افسانه‌های "فرصت‌های برابر" عقب نگه‌داشتند؛ و شهر رو به شما برمی‌گردونیم؛ به مردم. گاتهام مال شماست. هیچ‌کس دخالتی نمی‌کنه. هرکاری می‌خواید بکنید؛ ولی با حمله به "بلک گیت" و آزادی مظلوم‌ها شروع می‌کنیم.
بین: قدرتمندها رو از لونه‌های آلوده‌شون بیرون می‌کشیم و به دنیای سردی پرتشون می‌کنیم که خوب می‌شناسید.
"بین" یک انقلاب به ظاهر مردمی برای براندازی حکومت ثروتمندان شکل می‌دهد. او در ظاهر تلاش می‌کند تا حکومت گاتهام را از حکومت افراد خاص و ثروتمند، بر سایرین، به یک حکومت مردمی عادلانه تبدیل کند؛ ولی در اصل او از حمایت و همراهی مردم سوءاستفاده کرده و یک دیکتاتوری خونین تشکیل می‌دهد. او و افرادش از دادگاه‌ها و قانون به نفع خود استفاده کرده و مخالفان خود را سرکوب می‌کنند!
سوء استفاده "بین" از قانون و دادگاه در گاتهام در این بخش فیلم چنین القا می‌کند که انگار هرگونه مخالفت و مبارزه با نظام سرمایه‌داری و هرگونه اعتراض به این قشر، در نهایت به شکل‌گیری یک دیکتاتوری می‌انجامد و پشیمانی را به دنبال خواهد آورد. از این‌رو هیچ دلیلی ندارد که مردم به شورش هایی مانند وال استریت[6] روی بیاورند. انگار بازهم هالیوود چند قدم جلوتر، خطر اشغال وال استریت را پیش بینی می‌کند و عواقب این نوع شورش‌ها را از طریق فیلم به بینندگان گوشزد می‌کند؛ که مردم اروپا! باید بترسید و مبادا کاری کنید افرادی مانند "بین" قدرت بگیرند و وارد جامعه شوند و دیکتاتوری تشکیل دهند! چرا کمر بتمن می‌شکند و بروس وین همه ثروتش را از دست می‌دهد و افرادی که در فاضلاب بزرگ شده‌اند و زیر انبار تسلیحاتی بروس وین لانه کرده‌اند، بیرون می‌خزند و آن را تصرف می‌کنند و گاتهام را رو به نابودی می‌برند؟
در پایان دوباره باید اشاره کرد که این فیلم را از چندین زاویه می‌شود نقد و بررسی کرد؛ با نگاه روانشناسی یا ضد دینی یا شرق‌سیتزی یا سیاسی؛ اما صحنه‌ای در این فیلم هست که در فیلم‌های ابرقهرمانی به ندرت می‌شود دید؛ آن هم صحنه‌های آخر فیلم و جنگیدن مردم و بتمن، دوشادوش هم، در برابر افراد بین. انگار همه بتمن هستند؛ دیگر بتمن شبانه به جنگ نرفته و در روز روشن دارد می‌جنگد. پیام نولان در این سه‌گانه این است: بیایید همه بتمن شویم و نگذاریم این اتفاق‌ها در گاتهام، در بیرون فیلم هم اتفاق بیفتد.
پی نوشت:
[1] کلمه گاتهام از دو بخش goat و home که به معنی “بز” و”خانه” هستند، تشکیل شده و در مجموع به‌صورت اصطلاحی "اصطبل بز" برای اشاره عامیانه به اجتماع شهری به‌کار می‌رود. درواقع از این اصطلاح عامیانه برای خطاب قرار دادن هر اجتماع شهری قابل سکونت استفاده می‌شود. مثلاً اکثر روزنامه‌نگاران آمریکایی در اصطلاحی عامیانه، نیویورک را گاتهام سیتی هم خطاب می‌کنند؛ به‌گونه‌ای که تقریباً این دو نام مترادف یکدیگر شناخته می‌شوند.
[2] اشاره به صحنه نهایی مبارزه بتمن با شخصیت بین «شوالیه تاریکی برمی‌خیزد» در دقیقه 2:13:30
[3] بتمن یا مرد خفاشی، یک شخصیت خیالی ابرقهرمان در کتاب‌های کامیک منتشر شده توسط دی‌سی کامیکس است. این شخصیت توسط باب کِین، یهودی اشکنازی (طراح) و بیل فینگر (نویسنده) خلق شد و برای اولین‌بار در شماره ۲۷ از مجموعه کمیک‌های کاراگاهی (۱۹۳۹) حضور یافت. به این شخصیت با القابی مانند “مبارز شنل پوش”، “شوالیه تاریکی” و “بزرگترین کاراگاه دنیا” نیز اشاره می‌شود.
[4] این شخصیت توسط دنیل اونیل و نیل آدامز خلق شد و برای اولین‌بار در شماره ۲۳۲ مجموعه کمیک بتمن (۱۹۷۱) حضور پیدا کرد. نام این شخصیت در عربی به معنی “سر دیو” است؛ البته در انگلیسی تلفظ این کلمه “رایش الگول” یا “راز الگول” است رأس‌الغول تقریباً ۷۰۰ سال پیش در یک قبیله عشایری در یکی از بیابان‌های عربی، چشم به جهان گشود و در واقع اصالتاً عرب است. این شخصیت به‌سبب چاه لازاروس پیت، تقریباً نامیرا است.
[5] بِین (به انگلیسی: Bane)، یک شخصیت خیالی ابرشرور در کتاب‌های کامیک آمریکایی منتشر شده توسط دی‌سی کامیکس است که عموماً به عنوان دشمن شخصیت ابرقهرمان بتمن محسوب می‌شود. این شخصیت توسط چاک دیکستون، داگ موئنچ و گراهام نولان خلق شده‌است؛ که برای نخستین بار در شماره ۱ از مجموعه کمیک «بتمن: انتقام بین» (ژانویه ۱۹۹۳) حضور پیدا کرد.
[6]. خیابان وال؛ خیابانی که مهم‌ترین ساختمان مراکز بورس در آن واقع شده‌اند.
سه‌گانه بتمن نولان، یک فیلم غرب فهم و آمریکایی است که بیشتر برای تخمیر افکار مردم اروپا است تا به توهم منجی‌گرایانه سیاستمردانشان مهر تائید بزنند.