انتقاد سازنده، انتقادی است که شرایط محیطی، اخلاقی، شکلی و مهارتی آن به درستی رعایت شده باشد.
همه ما انسان‌ها در زندگی خود نیازمند نقد و انتقاد سازنده هستیم. انتقاد سازنده به رشد و تعالی افراد کمک شایانی می‌کند. تذکر و انتقاد، مسیر و کانال مناسبی برای برطرف کردن معایب و کاستی‌های رفتاری و اخلاقی است. با این وجود، شخص منتقد و نقاد می‌بایست خود را مجهز به مهارت‌هایی کند تا دیگران پذیرای نقد او باشند و از آثار و نتایج مهم انتقادش بهره‌مند شوند.
در این نوشتار تلاش داریم به برخی از ضوابط و چارچوب‌های انتقاد سازنده در تعاملات و ارتباط اجتماعی و خانوادگی اشاره کنیم.
ضوابط و چارچوب‌های انتقاد سازنده و اثربخش
1. دقت و توجه به شرایط زمانی
از مهم‌ترین شرایط و ضوابط انتقاد اثربخش، توجه به شرایط زمانی مناسب است. اگر شخص نقاد بدون توجه به شرایط زمانی، تنها به بهانهٔ رفع تکلیف، مبادرت به انتقاد کند، به طور قطع به نتیجه مطلوب دست نخواهد نیافت. بهترین زمان انتقاد در خانواده، زمانی است که طرف مقابل از لحاظ روحی، آمادگی پذیرش انتقاد را داشته باشد؛ برای مثال انتقاد به همسر در زمانی که تازه از کار سخت فارغ شده یا در زمانی که خستگی مفرط دارد یا به بیماری و ضعف جسمانی مبتلا شده، به هیچ وجه به نتیجه مثبت منتهی نخواهد شد. رعایت این شاخص برای تأثیرگذاری امر به معروف و نهی از منکر نیز ضرورت دارد.
2. دقت و توجه به شرایط مکانی
توجه به شرایط مکانی نیز از مهم‌ترین ضوابط اثرگذاری انتقاد در دیگران است. انتقاد به فرد در جمع نه‌تنها نتیجه اثربخشی ندارد، بلکه می‌تواند واکنش منفی طرف مقابل را نیز برانگیزد. به اذعان محققان، حتی افراد انتقادپذیر نیز دوست نمی‌دارند که میان جمع، عیب‌های آنها بر ملا، و شخصیت و هویت آنها به چالش کشیده شود. ازاین‌رو در روایات اسلامی از انتقاد در جمع به شدت نهی شده است؛ برای مثال از امام حسن عسكری علیه‌السلام نقل شده است: «مَنْ وَعَظَ أخاهُ سِرّاً فَقَدْ زانَهُ، وَمَنْ وَعَظَهُ عَلانِيَةً فَقَدْ شانَهُ»؛[1] «هركس دوست و برادر خود را محرمانه موعظه و نصیحت كند، او را زينت بخشيده است و چنانچه این کار علنى باشد، سبب تحقیر و تضعيف او شده است».
3. دقت در زبان و لحن انتقاد
زبان و لحن انتقاد نیز می‌بایست مهرورزانه، مؤدبانه، دلسوزانه و هوشمندانه باشد. اگر زبان و ادبیات انتقاد، همراه با سرزنش، توهین یا تحقیر باشد، نه‌تنها زمینه را برای تغییر و تحول طرف مقابل فراهم نخواهد کرد، بلکه انزجار و دوری او را نیز به دنبال خواهد داشت. در این راستا، چه در محیط خانوادگی و چه در محیط اجتماعی، همه افراد قبل از انتقاد به دیگران می‌بایست به مهارت گفتگوی مهرورزانه مسلط و آشنا باشند؛ چنان‌که در قرآن کریم بیان شده است: «فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَيِّنًا لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَىٰ»؛[2] «و با او سخنى نرم گوييد. شايد كه پند پذيرد يا بترسد».
4. دقت در میزان انتقاد
دقت در میزان انتقاد نیز از مواردی است که باید حساب‌شده و هوشمندانه مورد توجه قرار گیرد. اینکه شخص منتقد به دفعات مکرر و طولانی مخاطب خود را آماج نقد قرار دهد، انزجار و انفعال طرف مقابل را به دنبال خواهد داشت. کم گفتن و گزیده گفتن از ویژگی‌های ارتباط و انتقاد اثربخش است. ازاین‌رو از امام علی علیه‌السلام نقل شده است: «خَيرُ الكَلامِ ما لا يُمِلُّ و لايَقِلُّ»؛[3] «بهترین گفتار آن است كه نه ملال‌آور باشد و نه نارسا».
5. خلاقیت و هوشمندی در انتخاب قالب و شکل انتقاد
برخی افراد بدون هیچ نوآوری و خلاقیتی انتقاد کلامی و زبانی را در دستور کار خود قرار می‌دهند. این در حالی است که اگر این افراد به قالب‌های متنوع و گوناگون ارائه نقد آشنا بودند، چه‌بسا بهتر و هنرمندانه‌تر به اهداف خود دست می‌یافتند. از جمله قالب‌هایی که می‌توان در این خصوص استفاده کرد، عبارتند از: قالب متنی، ارائه داستان، نشان دادن الگو، نقد شخص ثالث، کرسی آزاداندیشی، مشورت کردن و... . توجه به انتقاد غیر کلامی نیز مستند روایی دارد؛ برای نمونه از امام صادق علیه‌السلام نقل شده است: «كُونُوا دُعَاةً لِلنَّاسِ بِغَيْرِ أَلْسِنَتِكُمْ»؛[4] «با غير زبان خويش، مردم را دعوت كنيد».
سخن آخر
در مسیر تغییر و تحول دیگران و انتقادگری، حتی‌الامکان باید از رویارویی و انتقاد مستقیم پرهیز شود و سعی کرد که انتقاد به صورت غیر مستقیم انجام شود. در صورت نیاز به انتقاد مستقیم، ویژگی‌ها و شرایط انتقاد اخلاقی باید به طور جد مورد توجه قرار گیرد.
پی‌نوشت:
[1]. مجلسی، بحارالانوار، ج75، ص374.
[2]. طه: 44.
[3]. آمدی، غررالحکم، ح4969 .
[4]. کلینی، الکافی، ج۲، ص۷۸.