اصلاح اندیشه‌ها، راهبرد امام باقر(ع)

زیست‌نامه | امام باقر علیه‌السلام بعد از پدر بزرگوارش امام سجاد علیه‌السلام، پنجمین امام شیعیان است. لقب باقر (شکافنده) را پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله به او داد.[1] ایشان پس از امام صادق علیه‌السلام به مدت 19 سال (95 تا 114ق) امامت شیعیان را به عهده داشت. 

امام باقر علیه‌السلام در علم، زهد، عظمت و فضیلت، سرآمد بنی‌هاشم بود. روایات و احادیث وی در زمینه علم دین، آثار و سنت نبوی، علوم قرآن، سیره و فنون اخلاق و آداب بدان حد است که تا آن روز از هیچ یک از فرزندان امام حسن و امام حسین علیهماالسلام به جا نمانده بود.[2] ایشان در مدت امامت خود توانست راویان زیادی را تربیت کند؛ راویانی که برخی از آن‌ها از اصحاب اجماع و از برجسته‌ترین محدثان جهان اسلام شمرده می‌شوند.[3]

امام علیه‌السلام پس از عمری تلاش و جهاد تبیین، در سن ۵۷ سالگی به فرمان هشام بن عبدالملک، از سفاک‌ترین حاکمان مروانی به شهادت رسید و در قبرستان بقیع، کنار مرقد امام حسن و پدرش بزرگوارشان امام سجاد علیهماالسلام به خاک سپرده شد.[4]

اصلاح اندیشه‌ها
با اینکه دوران امام علیه‌السلام، از سخت‌ترین دورانی بود که دستگاه امامت پشت سر گذاشت، اما امام علیه‌السلام توانست با برپایی نهضت علمی، نخستین اندیشه‌های شیعی را که چندین دهه به فراموشی سپرده شده بود احیا نماید، با اسرائیلیات مبارزه کند، تفسیر درستی از آیات قرآن ارائه دهد، باورها و عقاید اصیل و صحیح شیعی را تبیین کند و به شبهات در حوزه اسلام و شیعه پاسخ دهد.

فرقه‌گرایی، انشعابات درون شیعی، ظهور اعتقادات انحرافی در شیعه و ظهور داعیان امامت، از جمله خطرات و آسیب‌های دوره امامت امام باقر علیه‌السلام بود.[5] امام علیه‌السلام در مقابل این خطرات، از راهبرد «تبیین» برای دفاع از دستگاه امامت و اصلاح بنیان‌های فکری شیعه استفاده کرد. ایشان در نخستین دفاع از دستگاه امامت، آن را به عنوان میراث پدر بر مبنای نص معرفی کرد؛ تبیینی که توانست اندیشه‌ شیعه را در موضوع جانشینی و رهبری جامعه اسلامی اصلاح کند.[6] وصیّت[7] و بهره بردن از آیات و روایات نبوی و ارائه تفسیر صحیح از آنان، راهبردهای دیگر در دفاع از دستگاه امامت بود که مورد استفاده امام علیه‌السلام قرار گرفت.[8]

امام علیه‌السلام با تکیه بر برخی آیات و روایات نبوی، امام را وصی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله، رهبر، خلیفه، امت وسط، گواه بر خلق، حجت بر اهل زمین، برگزیده الهی، اهل ذکر، نور خدا، شفاعت‌کننده، صاحب عصمت، صاحب علم لدنی، مفسر قرآن، آگاه به اسم‌‌های اعظم خدا، حجت خدا بر مردم، وارث علم، سلاح و هرچه نزد پیامبران بوده، معرفی کردند.[9]

مبارزه با خرافات
از گروه‌هایی که در دوره امام باقر علیه‌السلام در جامعه اسلامی حضور داشتند و تأثیر عمیقی بر فرهنگ آن روزگار گذاشتند، یهودیان بودند.[10] مبارزه با اندیشه یهود و القائات سوء آنان نسبت به اسلام و تکذیب احادیث ساختگی‌شان از مهم‌ترین فعالیت‌های فرهنگی امام باقر علیه‌السلام بود.[11]

در روایتی از زراره نقل شده است که امام باقر علیه‌السلام درحالی‌که مقابل خانه خدا نشسته بود، فرمود: «نگاه کردن به خانه خدا عبادت است». در همان لحظه عاصم بن عمر نزد امام باقر علیه‌السلام آمد و گفت: «کعب‌الاحبار می‌گوید کعبه هر صبحگاهان در برابر بیت‌المقدس سجده می‌کند». امام علیه‌السلام فرمود: «نظر تو در مورد سخن کعب‌الاحبار چیست؟» آن مرد (عاصم بن عمر) گفت: «سخن کعب صحیح است». امام در پاسخ فرمود: «تو و کعب‌الاحبار هر دو دروغ می‌گویید». آن‌گاه درحالی‌که به شدت ناراحت بود، فرمود: «خداوند بقعه‌ای محبوب‌تر از کعبه روی زمین نیافریده است».[12]

نتیجه
امامت امام باقر علیه‌السلام زمانی آغاز شد که جامعه اسلامى در وضع فرهنگى نابسامانى به سر مى‌برد. امام علیه‌السلام در مقابل چنین وضع نابسامانی، از راهبرد «تبیین» استفاده کرد و توانست بخش زیادی از چالش‌هاى عميق عقيدتى و فقهى شیعیان را اصلاح و احیا کند.

پی‌نوشت:
[1]. قمی رازی، علی بن محمد، کفاية الأثر فی‌ النص على الأئمة الإثنی عشر، قم، بیدار، ۱۴۰۱ق، ص۱۴۴-۱۴۵.
[2]. شیخ مفید، محمد بن نعمان، الارشاد، قم، مؤسسة آل‌البيت عليهم‌السلام‌، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۵۷.
[3]. عطاردی، عزیزالله، مسند الامام الباقر، تهران، عطارد، ۱۳۸۱ش، ج۶، ص۲۹۲-۵۶۰.
[4]. شیخ مفید، همان، ج2، ص158.
[5]. خضری، احمدرضا، تشیع در تاریخ، قم، دفتر نشر معارف، 1391ش، ص162.
[6]. شیخ مفید، همان، ج2، ص159؛ جعفری، محمدحسین، تشیع در مسیر تاریخ، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1380ق، ص 289.
[7]. جعفری، همان، ص290.
[8]. شیخ مفید، همان، ج2، ص162.
[9]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالكتب الإسلامية، 1407ق، ج1، ص413 و ج‏2، ص53، 75، 77، 81، 91، 93، 95، 97، 103، 137، 139، 151، 195، 211، 225، 255، 287 و... .
[10]. جمعی از مؤلفان، معارف اسلامی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1360ش، ج11، ص8.
[11]. ویکی شیعه، امام محمد باقر علیه‌السلام، https://yun.ir/mu0dgf.
[12]. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشيعة، قم، مؤسسة آل البيت عليهم السلام، بی‌تا، ج13، ص262.