«تله جمعیتی» یکی از اصطلاحاتی است که در روزهای هشدارآمیز جمعیتیِ کشور زیاد شنیده می‌شود، آشنایی با این اصطلاح و سایر شاخص‌ها وتغییرات جمعیتی می‌تواند وضعیت واضح‌تری را از شرایط جمعیتی ایران برای ما ترسیم نماید.
مدتی است که آژیر هشدار برای سالمندیِ قریب‌الوقوع جمعیت در ایران به صدا در آمده است. در این شرایط، آشنایی با شاخص‌ها و تغییرات جمعیتی می‌تواند وضعیت واضح‌تری از شرایط جمعیتی ایران برای ما ترسیم کند. یکی از مباحث و هشدارهای مطرح در این زمینه، اصطلاح «تله جمعیتی» است که از آن با عناوین «چاله جمعیتی» یا «سیاهچاله جمعیتی» نیز یاد می‌شود.
پیش از تعریف این مفهوم، باید نسبت به بعضی اصطلاحات جمعیتی بیشتر آشنا شویم:
1. نرخ رشد جمعیت
«نرخ رشد جمعیت»،[1] مقدار افزايش جمعيت يک منطقه را در يک سال نسبت به صد یا هزار نفر از جمعيت نشان مى‌دهد؛ یعنی تغییرات سالانه در شمار جمعیت یک کشور که متأثر از میزان تولدها، مرگ‌ومیرها و مهاجرت‌هاست.[2]
2. نرخ باروری کل
«نرخ باروری کل» یا «نرخ فرزندآوری»،[3] میانگین تعداد فرزندانی است که از یک زن در سن ۱۵ تا ۴۹ سال متولد شده‌اند و می‌توانند جایگزین والدین شوند.[4]
3. نرخ جانشینی
حداقل تعداد فرزندان جایگزین والدین، «نرخ جایگزین» یا «نرخ جانشین»[5] نامیده می‌شود که این مقدار در ایران برابر با 2.3 است. عدد 2 تعداد فرزندانی است که با رسیدن به سن زادآوری، نسل خود را تداوم می‌بخشند و عدد 0.3، آمار فوتی‌ها و نرسیدن به سن زادآوری به هر دلیلی است. نرخ جایگزین با اندک تفاوت جزئی در کشورها یکسان است.
اما تله جمعیتی چیست؟
اگر شاخص «نرخ باروری» از «نرخ جایگزینی» فاصله بگیرد و به سمت بالاتر برود؛ یعنی مادری به جای 2 فرزند، فرزندان بیشتری به دنیا بیاورد، روند جمعیتی کشور، افزایشی می‌شود؛ اما اگر این شاخص به سمت «نرخ جایگزینی» (که حداقلِ تعداد فرزندِ جایگزینِ پدر و مادر است) حرکت کند، به معنای این است که روند جمعیتی کشور در حال کاهش تدریجی است.
حال اگر این فاصله آن قدر کم شود که به حد «نرخ جایگزینی» برسد؛ یعنی 2 فرزند، جمعیت کشور ثابت است؛ اما اگر این شاخص به زیر «نرخ جایگزین» برسد؛ روند جمعیت، کاهشی و در نهایت، منفی می‌شود؛ یعنی تعداد سالمندان، بیشتر از جمعیت جوان می‌شود و وقتی رشد جمعیتی منفی شود، آمار مرگ و میر آن کشور از آمار تولد پیشی گرفته است و این مسأله در نهایت می‌تواند منجر به «انقراض جمعیت» شود.
با این توضیحات باید گفت وقتی «نرخ باروری» به زیر 1.5 برسد و مدت زمانی در این شاخص ثابت بماند، دیگر جمعیت کشور امکان بالا رفتن و اینکه خود را به «نرخ جایگزین» برساند وجود ندارد و به نوعی در یک تله، گیر افتاده است به نحوی که خلاصی از آن و بازیابی جمعیت یک جامعه، گاهی تا 150 سال زمان خواهد برد؛ از این وضعیت با عنوان «تله جمعیتی» یاد می‌کنند.
با بیان نکات فوق باید گفت «نرخ رشد جمعیت» ایران برابر با 0.7 و «نرخ باروری کل» برابر با 1.6 است و فاصله چندانی تا تنزل به زیر 1.5 ندارد و با این روند در سال ۱۴۱۵ نرخ رشد جمعیت ایران، صفر و در سال ۱۴۲۰ شاهد نرخ منفی رشد و کاهش جمعیت خواهیم بود؛ [6] متأسفانه نشانه‌هایی از رشد منفی جمعیت در تعداد کمی از استان‌ها دیده می‌شود؛ اما دو مسأله موجب روزنه‌های امید برای کشیدن ترمز سالمندیِ جمعیت ایران شده است.
اول اینکه روند مستمر کاهش «نرخ رشد جمعیت» در سال 1400 تا 1401 متوقف شد و دوم اینکه روند افزایش جمعیت تا سال 1402 به میزان 0.03 درصد افزایش یافته است؛ به علاوه تحقیقات نشان می‌دهد گرایش مردم به فرزندآوری به‌خصوص، 2 فرزندی است.
با این اوصاف باید گفت علاوه بر جنبه‌های تشویقی، جنبه‌های اطلاع‌رسانی و آگاه‌سازی مردم اهمیت بسیار بالایی دارد.
پی‌نوشت:
[1]. Population growth rate.
[2]. بریتانیکا (britannica)، population growth، B2n.ir/brit.
[3]. Total fertility rate.
[4]. سازمان بهداشت جهانی، Total fertility rate (per woman) ، B2n.ir/who1.
[5]. Replacement rate.
[6]. ایسنا، isna.ir/xdPdX3.