رهروان ولایت ـ موضوع سلامتی و شیوه زندگی فقط مسئله امروز نیست. بقراط در ۴۸۰ سال قبل از میلاد اعلام کرد که سلامتی به «شناخت ساختار اولیه انسان» و «قدرت انواع غذا‌ها» بستگی دارد که یکی به طبیعت انسان و دیگری به مهارت او مربوط می‌شود. آنچه بقراط «ساختار اولیه انسان» می‌نامید امروزه «ژنتیک» گفته می‌شود و معادل امروزی سخن بقراط که می‌گفت «غذا با مهارت‌های انسان تولید می‌شود» مواد غذایی فرآوری شده است.
اگرچه واکنش افراد مختلف در مقابل عوامل محیطی و شیوه زندگی بسته به خصوصیات ژنتیکی آن‌ها متفاوت است و هر کسی در واقع تعدادی ژن حاوی اطلاعات مربوط به برخی از خصوصیات فردی را به ارث می‌برد با وجود این، ژن‌ها در اثر بر هم کنش با عوامل محیطی از جمله غذا و ورزش تعدیل می‌شوند.
مرتضی صفوی دانشیار تغذیه دانشگاه علوم پزشکی اصفهان درباره اصلاح سبک زندگی در عرصه تغذیه در گفت‌و‌گو با خبرنگار سلامت خبرگزاری تسنیم، اظهار داشت: در قرن حاضر، تغییر در شیوه زندگی، شهر نشینی و صنعتی شدن، ساختار خانوادگی و روندهای جمعیتی موجب تغییراتی در دسترسی به غذا شده است و شاید مهم‌تر از همه این‌ها کاهش فعالیت فیزیکی روزانه است که ناشی از روند روز افزون مشاغل کم تحرک و تداوم استفاده بیشتر اوقات فراغت در منزل است.
بسیاری از سنت‌های خانوادگی تغییر کرده، مادران به کار خارج از منزل اشتغال داشته و در نتیجه وقت کمی را برای تهیه غذا صرف می‌کنند و به طور فزاینده‌ای فرایند تهیه غذا و پخت آن از آشپزخانه به صنایع غذاهای فرآوری شده و رستوران‌ها انتقال یافته است.
تمام اعضای بدن در یک وضعیت ثابت دینامیک به سر می‌برند یعنی اینکه که در یک روند متابولیک نرمال تعدادی از مواد غذایی تجزیه شده و تعدادی دیگر ساخته می‌شوند. وقتی که این روند‌ها به دقت متعادل باشند و اعضا دست نخورده بمانند سلامتی تضمین می‌شود ولی وقتی که این تعادل به علت دریافت ناکافی غذا و یا یک شیوه زندگی غلط به هم می‌خورد سلامتی نیز به خطر می‌افتد و به تدریج بیماری‌ها بروز پیدا می‌کنند و وقتی عدم دریافت غذای کافی برای مدت طولانی تری ادامه یابد منجر به بیماری‌های مرگبار می‌شود.
بسیاری از مواد مغذی و مواد محافظتی به طور موثری بر روی سیستم ایمنی اثر می‌گذارند و در حالت نرمال، بدن را در مقابل باکتری‌ها، ویروس‌ها، انگل‌ها و قارچ‌ها محافظت می‌کنند. وقتی که این سیستم به عللی مثلاً در اثر استعمال سیگار، عفونت و یا مصرف بی‌رویۀ دارو‌ها و غیره مختل می‌شود، مشکلات سلامتی بروز پیدا می‌کند.
تسنیم: سوءتغذیه چیست؟
صفوی: در یک نگاه کلی سوء تغذیه به کمبود انرژی یا کمبود برخی از مواد مغذی اطلاق می‌شود (فقر غذایی). اگر چه امروزه فقر غذایی در حالت گسترده خود مشاهده نمی‌شود، ولی کمبود برخی از مواد مغذی از قبیل آهن، ید، و ویتامین‌های A، D، B۲ و بیماری‌های مرتبط با حالات عدم تعادل تغذیه‌ای هنوز در گروه‌های مختلف جامعه وجود دارد.
به عبارت دیگر امروزه هم پرخوری و هم کم خوری را سوء تغذیه می‌گویند که هر کدام از آن‌ها تبعات اقتصادی – اجتماعی فراوانی را در بر دارد.
در سوء تغذیه ناشی از پرخوری افزایش در مصرف غذاهای با چگالی بالای انرژی، غذاهای غنی از چربی‌های اشباع و قند‌ها و نیز فعالیت فیزیکی کم منجر به بروز اضافه وزن و چاقی می‌شود. در جهان امروزی بیش از یک بیلیون نفر با اضافه وزن زندگی می‌کنند که حداقل ۳۰۰ میلیون نفر آن‌ها چاق هستند. چاقی و اضافه وزن عامل خطر اصلی برای بیماری‌های مزمن از جمله دیابت، قلب و عروق، فشار خون و سکته و انواع سرطان‌ها به شمار می‌رود.
تسنیم: روند بروز چاقی در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه چگونه است؟
صفوی: نکته قابل توجه آنکه روند چاقی و اضافه وزن در ممالک در حال توسعه سریع‌تر از ممالک پیشرفته افزایش می‌یابد. این یک وضعیت پیچیده‌ای است که به همراه آن فقر غذایی نیز دیده می‌شود و تمام گروه‌های اقتصادی – اجتماعی را در تمام گروه‌های سنی متإثر می‌سازد و در مجموع کیفیت زندگی را پایین می‌آورد.
هر اندازه که درآمد افزایش می‌یابد و زندگی بیشتر به طرف شهرنشینی سوق پیدا می‌کند غذاهای با کربوهیدرات‌های کمپلکس جای خود را به انواع غذاهای پرچرب به ویژه چربی‌های اشباع شده و قند‌ها می‌دهد. همزمان مشاغل نیز به مشاغل کم تحرک‌تر تبدیل می‌شوند. به علاوه مسائلی از قبیل حمل و نقل ماشینی، تکنولوژی‌های مورد استفاده در منازل نیز منجر به فعالیت‌های فیزیکی کمتر شده است.
نکته قابل توجه اینکه مطالعات جدید نشان داده‌اند افرادی که در اوایل زندگی مبتلا به فقر غذایی بوده و بعداً تحت شرایطی چاق شده‌اند سن ابتلا به پرفشاری خون، بیماری‌های قلبی- عروقی و دیابت در آن‌ها پایین‌تر و اشکال بیماری خیلی شدید‌تر از افرادی است که هرگز مبتلا به فقر غذایی نبوده‌اند.
مسئله مهم دیگر مسئله اپیدمی چاقی کودکان است. تخمین زده می‌شود که تنها در آمریکا از سال ۱۹۸۰ تعداد کودکان با اضافه وزن دو برابر و نوجوانان سه برابر شده است و شگفت اینکه این نوع اپیدمی به طور فزاینده‌ای به کشورهای در حال توسعه نیز سرایت کرده است به عنوان مثال شیوع چاقی در کودکان ۱۲-۵ سال در تایلند از ۱۲، درصد به ۱۵، ۶ فقط در عرض دو سال رسیده است.
تسنیم: علل افزایش وزن و چاقی چیست؟
صفوی: علت افزایش چاقی و اضافه وزن انعکاس تغییرات وسیعی است که در جامعه دو در روند عادات جامعه در دهه‌های اخیر رخ داده است. اگر چه ژن‌ها در تعیین استعداد افراد به اضافه وزن مهم هستند ولی تعادل انرژی، با دریافت انرژی و فعالیت فیزیکی فرد مشخص می‌شود. لذا تغییرات اجتماعی و گذر جهانی تغذیه منجر به اپیدمی چاق شده و رشد اقتصادی، مدرنیسم، شهر نشینی و تجارت جهانی غذا از علل اصلی این اپیدمی محسوب می‌شوند.
برای کاهش شیوع چاقی و اضافه وزن به یک استراتژی دراز مدت و چند بخشی نیاز داریم که ایجاد امکاناتی که بتواند دسترسی به انواع غذاهای کم چرب و غنی از فیبر را افزایش داده و انجام فعالیت‌های فیزیکی را تشویق کند. ارتقای رفتارهای بهداشتی با هدف کاهش وزن با انجام اقدامات مانند مصرف سبزی‌ها و میوه بیشتر، انجام فعالیت فیزیکی متوسط حداقل ۳۰ دقیقه در روز، کاهش میزان چربی و قند در رژیم غذایی، مصرف روغن‌های مایع گیاهی به جای چربی‌های جامد حیوانی، فراهم آوردن امکانات کلینیکی و تربیت نیروی انسانی ماهر برای حمایت از آنهایی که باید وزن خود را کاهش دهند و آنهایی که نباید اضافه وزن پیدا کنند.
تسنیم: سوءتغذیه ناشی از کم خوری به چه نحوی است؟
صفوی: درباره سوء تغذیه ناشی از کم خوری باید گفت که سالیان سال نظر اجتماعی متخصصین تغذیه این بود که مواد مغذی ضروری بدن می‌تواند به حد کفایت از غذاهای گوناگون تإمین شود. لذا فقط مکمل یاری ریز مغذی‌ها برای گروه‌های آسیب پذیر و آن هم زمانیکه نیاز به آن‌ها افزایش یابد و یا دریافت مواد غذایی ناکافی باشد ضرورت پیدا می‌کند ولی امروزه معلوم شده که تغییرات اجتماعی، جمعیتی، اقتصادی و شیوه زندگی وضعیت تغذیه‌ای جامعه را متإثر ساخته و بنا به دلایل گوناگون بسیاری از اقشار جامعه نمی‌توانند حداقل برخی از ریز مغذی‌های ضروری بدن خود را از راه تغذیه معمولی تإمین کنند.
به علاوه تحقیقات بر روی اعمال فیزیولوژیک برخی از این ریز مغذی‌ها نشان داده که بسیاری از آن‌ها اگر بیشتر از آنچه که امروزه دریافت می‌شود به بدن برسند، اثرات مفیدتری را در سلامتی خواهند داشت. از این رو باید توجه هر چه بیشتری به الگوی غذایی و روند شیوه زندگی که اثرات مستقیمی در سلامتی داشته و عواقب اقتصادی و اجتماعی را به دنبال دارد، مورد توجه قرار گرفته شود و بررسی‌ها نشان داده که ریز مغذی‌های اصلی برای تامین سلامتی در حد اپتیمال، در غذا‌ها وجود دارد ولی باید یادآور شد که همیشه مابین غذای متعادل و ایده آل با آنچه که معمولاً خورده می‌شود، فاصله زیادی وجود دارد.
تسنیم: مکمل‌های غذایی چه نقشی بر سلامتی افراد دارد؟
صفوی: بهتر است که به مسئله مکمل‌های غذایی در مواقع ضروری به ویژه در گروه‌های آسیب پذیر توجه بیشتری شود که این گروه‌ها عبارتند از سالمندان که احتیاجات بدن با بالا رفتن سن کاهش یافته و اشت‌ها کم می‌شود. از این رو سالمندان شاید نتوانند به اندازه‌ای که احتیاجات آن‌ها را برای سلامتی، پاسخ‌های ایمنی و دفاع آنتی اکسیدانی تامین کنند، غذا دریافت کنند.
به علاوه، بدن آن‌ها شاید نتواند از غذاهایی که دریافت می‌کند به علت کاهش جذب و یا سایر تغییرات فیزیولوژیک بهره کاملی ببرد.
بیماری‌های مزمن و اختلالاتی از قبیل رماتیسم، پرفشاری خون، سکته، بیماری قلبی، مسائل تنفسی، دیابت، سرطان و پوکی استخوان می‌تواند کیفیت زندگی را در جامعه متاثر سازد. شواهد علمی و پژوهشی زیادی در دسترس هست که نشان می‌دهد تغذیه می‌تواند از رونذ پیشرفت این بیماری‌ها پیشگیری کندو یا حداقل ظهور آن‌ها را به تاخیر اندازد.
بسیاری از دارو‌ها و درمان‌های رایج وضعیت تغذیه‌ای این افراد را به طور معکوس متاثر می‌سازند. زیرا که معمولا افرادی که سالم نیستند اشتهای کمی نیز دارند از این رو، مکمل‌های تغذیه‌ای می‌تواند کمبود مواد مغذی را به حداقل رسانده و از این رو به سلامت تغذیه‌ای این افراد کمک کنند.
تعداد زیادی از سالمندان به ویژه آنهایی که در بیمارستان‌ها و یا خانه سالمندان هستند به شدت مبتلا به سوء تغذیه هستند و حتی خدمات محدود بهداشتی و حمایت تغذیه‌ای از جمله مکمل یاری غذایی می‌تواند مقاومت این افراد را در مقابل عفونت‌ها افزایش و روند بهبود وضعیت آن‌ها را سرعت بخشد.
بررسی‌های تغذیه‌ای به دفعات نشان داده است که نه تنها زنان جوان و بلکه بانوان در سنین میان سالی و سالمندی به کمبود مزمن ریزمغذی‌ها مبتلا هستند. مصرف غذاهای با انرژی پایین، پیروی از رژیم‌های لاغری و اختلال در نحوه غذا خوردن زنان را بیش از پیش در معرض خطر کمبودهای تغذیه‌ای قرار داده است.
مشغله‌های خانگی، مراقبت از کودکان و سالمندان و همچنین کار خارج از منزل، سلامتی فیزیکی و روانی بسیاری از زنان را متاثر می‌سازد و از این رو مکمل‌های غذایی می‌تواند در بهبود و سلامتی خود آن‌ها و نیز سلامتی جنینی را که حمل می‌کنند تاثیر مثبتی داشته باشد.
بسیاری از کودکان و نوجوانان میوه‌ها و سبزی‌های کمی را دریافت می‌کنند در حالیکه این مواد غذایی منبع مهمی برای ویتامین‌ها و املاح و نیز سایر مواد محافظتی از قبیل کارتنوئید‌ها و فلاونوئید‌ها هستند.
نوجوانان اکثراً برخی از وعده‌های غذایی خود را حذف و مبتلا به یک نوع عادت بدخوری می‌شوند از این رو غذاهای با چگالی بالای مواد مغذی و هم چنین مکمل‌های غذایی می‌تواند نیازهای تغذیه‌ای روزانه آن‌ها را تامین کنند.
امروزه رژیم گرفتن یکی از جنبه‌های مشترک زندگی در بسیاری از بالغین و کودکان و حتی در آنهایی که اضافه وزن نداشته و یا چاق نیستند به شمار می‌رود. روش‌های کاهش وزن غالباً خودسرانه و در واقع بدون هیچگونه پایه علمی و یا بدون اینکه زیر نظر متخصصین تغذیه باشد صورت می‌گیرد.
بسیاری از افراد انرژی غذایی خود را محدود می‌کنند بدون آنکه به تعادل مواد مغذی توجه داشته باشند و این کار را معمولاً با کم خوری، حذف برخی از وعده‌های غذایی و کمتر خوردن در برخی از وعده‌های غذایی روزانه انجام می‌دهند. هر کدام از این محدودیت‌ها اگر زیر نظر متخصص تغذیه صورت نگیرد می‌تواند به دریافت ناکافی ویتامین‌های اصلی، مواد مغذی و سایر مواد محافظتی ضروری برای سلامتی منجر شود.
اهمیت و مدت زمان هر نوع محدودیت غذایی می‌تواند به طور معکوسی بر وضعیت تغذیه‌ای افراد اثر بگذارد؛ مکمل غذایی نقش مثبتی در روش کاهش وزن و حفظ وزن ایده آل بازی می‌کند.
تسنیم: استعمال سیگار چه نقشی در بروز بیماری‌ها دارد؟
صفوی: استعمال سیگار تولید رادیکال‌های آزاد مضر را افزایش می‌دهد. میزان مرگ و میر ناشی از بیماری‌های قلبی – عروقی و سرطان‌ها در افراد سیگاری بیشتر از افراد غیر سیگاری است و استعمال سیگار فقط در انگلستان مسئول مرگ زودرس بیش از ۱۲۰۰۰۰ نفر در سال است. بسیاری از سیگاری‌ها از اهمیت خوردن میوه‌ها و سبزی‌ها آگاه نیستند لذا مکمل‌های غذایی می‌تواند به تامین مواد مغذی که در تغذیه معمولی آن‌ها نمی‌تواند تامین کنند، کمک کند.
دریافت کافی همه مواد مغذی اساسی برای سلامتی ضروری است. احتیاجات غذایی یک فرد به نیازمندیهای انرژی، به سن، قد و وزن او بستگی دارد و در شرایط فیزیولوژیک متفاوت فرق می‌کند. به عنوان مثال بسته به اینکه فرد در حال رشد است یا نه و یا اینکه مثلا یک خانمی باردار بوده و یا در حال شیر دادن است یا نه، نیازمندیهای تغذیه ای‌اش متفاوت خواهد بود. عوامل شیوه زندگی از قبیل فعالیت فیزیکی، استرس، استعمال سیگار و الکل نیز احتیاجات غذایی را تحت تاثیر قرار می‌دهند.