نکات اخلاقی فردی و اجتماعی در وصیت‌نامه حضرت امام حسن عسکری علیه السلام

مقدمه: حضرت امام حسن عسکری علیه السلام چند روز قبل از اینکه به درجه رفیع شهادت نائل شوند در مجلسی که ۴۰ تن از دوستان و یاران ایشان حضور داشتند، به شیعیان وصیتی فرمودند که در آن بسیاری از مکارم اخلاقی که دربردارنده نکات فردی و اجتماعی بسیاری است، مطرح گردیده است: «أُوصیکُمْ بِتَقْوَى اللّهِ وَ الْوَرَعِ فى دینِکُمْ وَالاْجْتَهادِ لِلّهِ وَ صِدْقِ الْحَدیثِ وَ أَداءِ الأَمانَةِ إِلى مَنِ ائْتَمَنَکُمْ مِنْ بَرٍّ أَوْ فاجِر وَ طُولُ السُّجُودِ وَ حُسْنِ الْجَوارِ. فَبِهذا جاءَ مُحَمَّدٌ(صلى الله علیه وآله وسلم» [۱] «شما را به تقواى الهى و پارسایى در دینتان و تلاش براى خدا و راستگویى و امانتدارى درباره کسى که شما را امین دانسته ـ نیکوکار باشد یا بدکار ـ و طول سجود و حُسنِ همسایگى سفارش مى کنم. محمّد(صلى الله علیه وآله وسلم)براى همین آمده است». 

در این عبارات آغازین وصیت‌نامه آن حضرت ما شاهد اساسی‌ترین نکات که به عنوان پایه‌های زندگی اجتماعی اسلامی محسوب می‌شوند هستیم، چرا که محور اصلی زندگی اجتماعی تقوای الهی است و به خاطر همین بر اهمیت پرهیزکاری و دوری از گناه تاکید شده است. از دیگر نکات زندگی اجتماعی در عبارات فوق الذکر از وصیت‌نامه آن حضرت، راستگویی و پرهیز از دروغگویی است که اگر آحاد جامعه از آن دوری کنند آرامش روانی خاصی بر جامعه حاکم خواهد شد. امانت داری نیز از دیگر پایه‌های اجتماع سالم و نمونه است. حسن همسایه داری نیز از دیگر نکات کلیدی زندگی اجتماعی است، که در عصر کنونی که زندگی شهری به خصوص آپارتمانی فراگیر شده است همسایه‌داری و مراعات حقوق یکدیگر باید در راس امور قرار بگیرد. 

در ادامه وصیت، حضرت به شیعیان چنین سفارش فرموده‌اند که: «صَلُّوا فى عَشائِرِهِمْ وَ اشْهَدُوا جَنائِزَهُمْ وَ عُودُوا مَرْضاهُمْ وَ أَدُّوا حُقُوقَهُ» [۲] «بین عشایر آنان (اهل سنت) نماز بخوانید و در تشییع جنازه آنها شرکت کنید و بیماران آنان را عیادت و حقوق آنها را ادا کنید».

این قسمت از وصیت‌نامه آن حضرت به اهمیت رفتار نیکو با اهل سنت برای حفظ وحدت میان مسلمین اشاره می‌کند. در طول تاریخ تلاش استعمار بر این بوده است که بین شیعه و سنی اختلاف و درگیری ایجاد کند و آنها را به جان هم بیندازد تا بتواند با به وجود آوردن تفرقه حکومت کند. البته این تلاش‌های استعمارگران در عصر کنونی با ظهور وهابیت و گروه‌های تکفیری همچون طالبان، القاعده و داعش به اوج خود رسیده است. بنا به این سفارش بسیار مهم حضرت امام حسن عسکری علیه السلام به شیعیان، بر همگان لازم است که با حفظ اصول مذهب و تبیین منطقی پایه‌های مذهب خویش، وحدت بین مسلمین را با پای فشردن بر نقاط مشترک است حفظ کنند و رابطه‌ای حسنه با هم داشته باشند.

آن حضرت در ادامه وصیت نامه‌شان می‌فرمایند: «فَإِنَّ الرَّجُلَ مِنْکُمْ إِذا وَرَعَ فى دینِهِ وَ صَدَقَ فى حَدیثِهِ وَ أَدَّى الاْمانَةَ وَ حَسَّنَ خُلْقَهُ مَعَ النّاسِ قیلَ: هذا شیعِىٌ فَیَسُرُّنى ذلِکَ» [۳] «زیرا هر یک از شما چون در دینش پارسا و در سخنش راستگو و امانتدار و خوش اخلاق با مردم باشد، گفته مى شود: این یک شیعه است، و این کارهاست که مرا خوشحال مى سازد». 

بر مبنای این فرموده گوهربار حضرت امام حسن عسکری علیه السلام، اگر شیعیان نسبت به دستور آن حضرت در مورد لزوم مدارای آنها نسبت به اهل سنت، پایبند باشند، علاوه بر اینکه موجبات آرامش، امنیت، ثبات و حفظ وحدت میان جوامع مسلمان را فراهم آورده‌اند، بلکه باعث خوشحالی و شادی اهل بیت علیهم السلام نیز می‌شوند. 

از دیگر توصیه‌های آن حضرت در وصیت‌نامه‌شان، این است که شیعیان باید با رفتار و گفتار خویش، مایه افتخار و زینت اهل بیت باشند و باعث جلب و جذب مسلمانان به اهل بیت شوند، پس نباید اعمال و رفتاری از آنها سر بزند که مردم آنها را به عنوان شیعه بد رفتار و بدگفتار سرزنش و ملامت نمایند، چنانچه می‌فرمایند: «إِتَّقُوا اللّهَ وَ کُونُوا زَیْنًا وَ لا تَکُونُوا شَیْنًا، جُرُّوا إِلَیْنا کُلَّ مَوَدَّة وَ ادْفَعُوا عَنّا کُلَّ قَبیح، فَإِنَّهُ ما قیلَ فینا مِنْ حَسَن فَنَحْنُ أَهْلُهُ وَ ما قیلَ فینا مِنْ سُوء فَما نَحْنُ کَذلِکَ. لَناحَقٌّ فى کِتابِ اللّهِ وَ قَرابَةٌ مِنْ رَسُولِ اللّهِ وَ تَطْهیرٌ مِنَ اللّهِ لا یَدَّعیهِ أَحَدٌ غَیْرُنا إِلاّ کَذّابٌ» [۴] «تقواى الهى داشته باشید، مایه زینت باشید نه زشتى، تمام دوستى خود را به سوى ما بکشانید و همه زشتى را از ما بگردانید، زیرا هر خوبى که درباره ما گفته شود ما اهل آنیم و هر بدى درباره ما گفته شود ما از آن به دوریم. در کتاب خدا براى ما حقّى و قرابتى از پیامبر خداست و خداوند ما را پاک شمرده، احدى جز ما مدّعى این مقام نیست، مگر آن که دروغ مى گوید». 

آن حضرت در فقرات پایانی وصیت‌نامه‌شان، چند دستور اخلاقی مهم که در سازندگی فردی شیعیان موثر است بیان می‌فرمایند که چنین است: «أَکْثِرُوا ذِکْرَ اللّهِ وَ ذِکْرَ الْمَوْتِ وَ تِلاوَةَ الْقُرانِ وَ الصَّلاةَ عَلَى النَّبِىِّ(صلى الله علیه وآله وسلم)فَإِنَّ الصَّلاةَ عَلى رَسُولِ اللّهِ عَشْرُ حَسَنات، إِحْفَظُوا ما وَصَّیْتُکُمْ بِهِ وَ أَسْتَوْدِعُکُمُ اللّهَ وَ أَقْرَأُ عَلَیْکُمْ السَّلامَ» [۵] «زیاد به یاد خدا باشید و زیاد یاد مرگ کنید و زیاد قرآن را تلاوت نمایید و زیاد بر پیغمبر(صلى الله علیه وآله وسلم) صلوات بفرستید. زیرا صلوات بر پیامبر خدا(صلى الله علیه وآله وسلم) ده حسنه دارد. آنچه را به شما گفتم حفظ ( و عمل) کنید و شما را به خدا مى سپارم، و سلام بر شما». 

یکی از مهمترین دستورات آن حضرت درباره خودسازی، این است که انسان مرگ را فراوان یاد کند. این عمل آثار گرانبهایی در سازندگی انسان دارد و موجب می‌شود انسان شهوات نفسانی را در خود بمیراند و ریشه غفلت و کم توجهی را بخشکاند. علاوه بر این موجب می‌شود قلب انسان نسبت به وعده‌های الهی در روز قیامت محکم شود و با رقت قلبی که فراهم می‌آورد پرچم‌های هوارستی را در هم می‌شکند و آتش شعله ور حرص و آز را خاموش می‌کند و به طور کلی موجب می‌شود انسان به فکر فراهم آوردن توشه‌ای برای آخرت خود باشد؛ حضرت امام جعفر صادق علیه السلام می‌فرمایند: «ذِكرُ المَوتِ يُميتُ الشَّهَواتِ في النَّفسِ ، و يَقلَعُ مَنابِتَ الغَفلَةِ ، و يُقَوّي القلبَ بمَواعِدِ اللّه ِ ، و يُرِقُّ الطَّبعَ ، و يَكسِرُ أعلامَ الهَوى و يُطفِئُ نارَ الحِرصِ ، و يُحَقِّرُ الدُّنيا» [۶] «ياد مرگ، خواهش هاى نفس را مى ميراند و رويشگاه هاى غفلت را ريشه كن مى كند و دل را با وعده هاى خدا نيرو مى بخشد و طبع را نازك مى سازد و پرچم هاى هوس را درهم مى شكند و آتش آزمندى را خاموش مى سازد و دنيا را در نظر كوچك مى كند». 

از دیگر دستورات آن حضرت برای خودسازی در وصیت‌نامه‌شان، تلاوت قرآن است. این عمل اگر با تدبر و عمل به فرامین الهی همراه باشد، مسلماً موجبات سازندگی، پیشرفت و آرامش انسان را فراهم می‌آورد. از منظر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دل‌ها همچون آهن مبتلا به زنگ زدگی می‌شوند و تنها عامل جلای دل‌ها، خواندن قرآن است، چنانچه می‌فرمایند: «إنّ هذهِ القُلوبَ تَصدَأُ كما يَصدأُ الحَديدُ إذا أصابَهُ الماءُ . قيلَ : وما جَلاؤها ؟ قالَ : كَثرَةُ ذِكرِ المَوتِ، وتِلاوَةِ القرآنِ» [۷] «همچنان كه آهن اگر آب به آن رسد زنگ مى زند، اين دلها نيز زنگار مى بندد. عرض شد: صيقل دادن آنها به چيست؟ فرمود: بسيار به ياد مرگ بودن و تلاوت قرآن». 

از دیگر دستورات آن حضرت که در سازندگی انسان و افزوده شدن حسنات او اثرات شگفت‌انگیزی دارد، صلوات فرستادن بر محمد و آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم است، این عمل، سنگین‌ترین چیز در ترازوی اعمال انسان در روز قیامت است! چنانچه حضرت امام جعفر صادق علیه السلام می‌فرمایند: «أثقَلُ ما يُوضَعُ في المِيزانِ يَومَ القِيامَةِ الصَّلاةُ على محمّدٍ و عَلى أهلِ بَيتِهِ» [۸] «سنگين ترين عملى كه روز قيامت در ترازوی اعمال گذاشته مى شود، درود بر محمّد و اهل بيت اوست».

پی نوشت

[۱] تحف العقول، شیخ ابومحمد حرانی، ترجمه صادق حسن‌زاده، انتشارات آل علی علیه السلام، چاپ اول، صفحه ۸۹۰

[۲] همان

[۳] همان

[۴] همان

[۵] همان

[۶] بحارالانوار، جلد ۶، صفحه ۱۳۲، حدیث ۳۲

[۷] کنز العمّال، متقی هندی، مکتبة التراث الاسلامی، چاپ اول، جلد ۱، صفحه ۵۴۵، حدیث ۲۴۴۱

[۸] بحارالانوار، جلد ۹۴، صفحه ۴۹، حدیث ۹