چکیده: خرمشهر شهری است مرزی در جنوب غربی استان خوزستان که در محل تلاق رودخانه‌های کارون و ارود واقع شده است و از شمال به اهواز، از شرق به بندر ماهشهر، از جنوب به آبادان و از غرب به مرز ایران وعراق محدود می‌شود
خرمشهر شهری است مرزی در جنوب غربی استان خوزستان که در محل تلاق رودخانه‌های کارون و اروند واقع شده است و از شمال به اهواز، از شرق به بندر ماهشهر، از جنوب به آبادان و از غرب به مرز ایران و عراق محدود می‌شود. رودخانه کارون با گذر از داخل شهر خرمشهر (به صورت شرق به غرب) در جنوب خرمشهر به اروند می‌پیوندد، به این نقطه «سه راه تلاقی» گفته می‌شود.
در زمان محمدشاه قاجار در محل کنونی خرمشهر، بندری بنا شد که محمره نام گرفت. محمره که از ادغام دو کلمه عربی ماء (آب) و حمره (سرخ) به وجود آمده و به معنی آب سرخ است چرا که قسمت عظیمی از سواحل شهر، در بیشتر روزهای سال به علت جزر و مدّ دریا و رسوبات رسی به رنگ قرمز می‌گراید. در سال 1314 شمسی، فرهنگستان ایران با نگاه به موقعیت طبیعی و سرسبزی منطقه، نام خرمشهر را پیشنهاد کرد و در سال 1316 به دستور رضاخان محمره به خرمشهر تغییر نام داد.
در دو قرن گذشته این شهر همواره شاهد تهدیدهای بیگانگان و وسیله‌ای برای دستیابی به مطامع آنها بوده است. در سال 1216 شمسی هنگامی که هرات به سبب خودداری حاکم آن از پرداخت مالیات، توسط سپاهیان محمد شاه قاجار محاصره شده بود، نیروهای عثمانی به تحریک انگلستان و به بهانه سرکوب عشایر«بنی لام» که در شرق اروندرود ساکن بودند، خرمشهر را اشغال کردند که بهای آزادی آن، رفع محاصره هرات از سوی ایران بود. در سال 1226 شمسی، بر اساس معاهده دوم ارزروم، حاکمیت ایران بر خرمشهر، آبادان و سواحل شرقی اروندرود تثبیت شد که بهای چشم پوشی ایران ازحاکمیت بر سلمانیه بود.
با باز پسگیری هرات توسط ناصرالدین شاه در سال 1235 شمسی نیروهای انگلیسی خرمشهر را اشغال کردند و در پی آن بر اساس معاهده 1857میلادی (1236ش) پاریس، که بین ایران وانگلستان منعقد شد، به بهای آزادی خرمشهر، هرات از ایران جدا شد. در جریان جنگ جهانی دوم، گرایش رضاخان به آلمان‌ها از یک سو و نگاه متفقین به موقعیت جغرافیایی ویژه ایران برای پشتیبانی از جبهه روسیه از سوی دیگر، زمینه ساز اشغال خرمشهر در شهریور1320 شمسی شد که پس از پایان جنگ، ب اساس توافق قدرت‌های بزرگ، اشغالگران خرمشهر را تخلیه کردند.
با آغاز جنگ ایران و عراق خرمشهر به دلیل نزدیکی به مرز، یکی از اولین نقاطی بود که مورد حمله ارتش بعث قرار گرفت. دشمن در نظر داشت منطقه خوزستان که متشکل از شهرهایی چون خرمشهر، بادان و اهواز می‌باشد را چند روزه اشغال کند اما مدافعین شهر به مدت 34 روز در مقابل ارتش عراق مقاومت کردند و همین امر خرمشهر را به عنوان نماد و سمبل مقاومت به همگان شناساند. در تاریخ 4 آبان 1359 آخرین مدافعان شهر نیز به جهت فشار مضاعف دشمن و کمبود سلاح و تجهیزات مجبور به عقب نشینی از خرمشهر شدند.
دشمن پس از ناکامی در اشغال خوزستان، تجهیزات و امکانات دفاعی فراوانی را در خرمشهر و حومه آن مستقر و اطراف شهر را مین گذاری کرد و خرمشهر را به عنوان نماد پیروزی خود در جنگ مطرح نمود. اما با همت جوانان ایرانی، خرمشهر پس از 578 روز (حدود 19 ماه) اشغال توسط ارتش بعثی عراق، در تاریخ 3 خرداد 1361 با حمله نیروهای سپاه پاسداران، ارتش و نیروی مردمی بسیج در عملیات «بیت المقدس» آزاد شد.
در روزهای پایانی جنگ و پس از پذیرش قطعنامه 598 از سوی ایران، ارتش عراق که هیچگاه دست از خوی تجاوزکارانه خود برنداشته بود، با انبوهی از لشکر‌های خود در 31/4/1367 با تهاجمی دیگر خود را به جاده اهواز-خرمشهر رساند و 30 کیلومتر این جاده را اشغال کرد. در حالی که خرمشهر در خطر محاصره و اشغال دوباره قرار گرفته بود، با پیام هشدار دهنده امام خمینی (ره) و با حضور سپاه و انبوه نیروهای مردمی در این منطقه، طی سه روز درگیری و مقاومت، دشمن دوباره به عقب رانده شد.
منبع:اطلس جغرافیای حماسی جلد۱صفحه۲۳. تهران-صریر-۱۳۸۹