رهروان ولایت ـ اصل اعتدال از جمله مهمترین اصول سبک زندگی اسلامی است که در قرآن کریم عنایت زیادی به آن شده است. با اندک توجهی در زندگی الهی و مقدس رسول مکرم اسلام(صلی الله علیه واله و سلم) وائمه اطهار(علیهم السلام) به زیبایی می‌توان این اصل مهم را مشاهده کرد. آنان هرگز در هیچ امری از اعتدال خارج نشدند سیره رسول خدا (صلی الله علیه واله) در تمام امور ارزشمندشان هیچگاه از این اصل ضروری تجاوز ننموده است؛ کما اینکه امام علی (علیه السلام) در این خصوص می‌فرماید:«سِيرَتُهُ الْقَصْد؛[1] سیره و رفتار او میانه روی بود.»
معنا و مفهوم شناسی اعتدال
اعتدال مصدر باب افتعال از ریشه «ع‌ـ‌د‌ـ‌ل» و در لغت به معنای حدّ متوسط بین دو وضعیت دیگر [2]و به‌طور کلی هرگونه تناسبی است که لازمه آن برقراری مساوات بین جهات مختلف است [۳]، ازاین‌رو نقطه مقابل اعتدال، افراط و تفریط نامیده‌می‌شود.[۴]
اهمیت و ضرورت اعتدال در فرهنگ قرآن
در اهمیت و ارزش این مؤلفه ارزشمند در سبک زندگی اسلامی همین بس که خداوند متعال در آیات متعددی بندگان خود را به این ضرورت مهم و کاربردی در زندگی امر می‌فرماید: «وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ وَ يَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهيداً؛[بقره/143]و بدين گونه شما را امتى ميانه قرار داديم، تا بر مردم گواه باشيد و پيامبر بر شما گواه باشد.»
در خصوص جایگاه مهم این شاخصه دینی و اخلاقی امام صادق (علیه السلام) دارندگان آن در زمره دوستان خدای متعال معرفی می‌فرماید و دوری جویان از آن را در دایره دشمنان الهی قرار میدهند[5] در فرهنگ روایت از کسانی که این اصل مهم دینی و اعتقادی را در زندگی خود به کار نمی‌بندند به شدت نکوهش می‌شود و آنها را در زمره افراد جاهل قرار میدهند:« «لَا تَرَى الْجَاهِلَ إِلَّا مُفْرِطاً أَوْ مُفَرِّطاً؛[6] جاهل را نمي‌بيني، مگر اينکه يا افراط مي‌کند و يا تفريط.»
اعتدال در تمام ابعاد زندگی نبوی
رسول خدا(صلی الله علیه واله و سلم) در رفتار فردی، در خانواده، و اجتماع، دراداره‌ی امور و سیاست و حتی در رویارویی با دشمنان و در میدان نبرد اعتدال را نگه می داشت و هچگاه از آن فراتر نرفت.
در روایتی که در کتب فریقین ذکر شده این چنین بیان شده است: «کان رسول الله(صلی الله علیه واله و سلم)كان معتدل الأمر غير مُخْتَلِف؛ [7]رسول خدا(صلی الله علیه واله و سلم) درهمه امور معتدل و میانه رو بود، و گاهی افراط وگاهی تفریط نمی‌کرد.»
اعتدال و میانه روی در عبادت و بندگی
عبادت و بندگی خدای متعال یکی از مهمترین دستوراتی خداوند متعال در قرآن مجید است که خدای متعال حتی هدف زندگی را معطوف به آن می‌فرماید ولی با این حال شاهد هستیم در فرهنگ نبوی در بحث عبودیت و بندگی نیز اعتدال و میانه روی حاکم است برای نمونه در طول تاریخ کسانی که به دنبال ترک زندگی معمول و زناشویی بودند تا اینکه به این وسیله بتوانند به عبادت بیشتر در زندگی بپردازند مورد نکوهش رسول اکرم (صلی الله علیه وآله و سلم) قرار می‌گیرند وآن منش مورد تأیید قرار نمی‌گیرد: «خادِعْ نفسَكَ في العِبادَةِ ، و ارفُقْ بها و لا تَقهَرْها ، و خُذْ عَفوَها و نَشاطَها ، إلاّ ما كانَ مَكتوبا علَيكَ مِن الفَريضَةِ ، فإنّهُ لا بُدَّ مِن قضائها و تَعاهُدِها عندَ مَحَلِّها؛ [8] براى عبادت كردن نفْس خود را بفريب و با آن ملايمت كن و به زور [به عبادت] وادارش مكن و در زمان فراغت و نشاطش او را به عبادت گير ، مگر در عباداتى كه بر تو واجب گشته است كه در اين صورت بايد آنها را به موقع انجام دهى و بر آنها مواظبت كنى .»
اعتدال و میانه روی در بخشش و گشاده دستی
انفاق و دستگیری از مستمندان و نیازمندان نیز یکی از مهمترین دستورات صریح خداوند متعال است که از اهمیت و برکات فراوانی برخوردار است ولی با این حال شاهد هستیم که دستور و فرهنگ اسلامی از زیاده روی و خروج از اعتدال در این خصوص تأیید نمی‌فرماید کما اینکه خدای متعال می‌فرماید:« وَلاَ تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِكَ وَلاَ تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَّحْسُورًا؛[اسراء/29] نه دست خويش از روی خست به گردن ببند و نه به سخاوت يکباره بگشای که در هر دو حال ملامت زده و حسرت خورده بنشينی.»
اعتدال در محبت و دوستی
محبت نسبت به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله و سلم) و ائمه اطهار (علیهم السلام) یکی از مهمترین دستورات دینی و اعتقادی ما مسلمان به حساب می‌آید به طوری که در بعضی از روایات بیان شده است که عبادت بدون محبت این اولیایی الهی مورد قول درگاه احدیت قرار نخواهد گرفت ولی با این حال شاهد هستیم افراد زیاده روی در این خصوص مورد نکوهش حضرت معصومین می‌باشد چرا که در طول تاریخ بسیاری از افراد به خاطر همین موضوع در دام غلو گرفتار شده‌اند از این امام علی علیه السلام می‌فرماید:«هَلَكَ فِيَّ رَجُلَانِ مُحِبٌّ غَالٍ وَ مُبْغِضٌ قَال؛[9]در باب من دو كس به هلاكت افتادند: دوست افراطى و دشمن كينه ورز.»
سخن آخر:
آموزه های اسلامی و سیره مقدس رسول اکرم (صلی الله علیه وال وسلم) هیچگاه تندروی و خروج از اعتدال را در زندگی تأیید نفرموده است. و از این رو هیچگاه نمی‌توان برخوردها وحرکت های افراطی مدعیان اسلام که منشی خارج از چارچوب اعتدال را در زندگی ترویج می‌نمایند را به حساب فرهنگ قرآن و سنت نبوی قرار داد.
_______________
پاورقی:
[1]. نهج البلاغه: خطبه 94.
[2]. لسان العرب، ج۹، ص۸۵.
[3]. مفردات، ص۵۵۳، «عدل».
[4]. التحقیق، ج۹، ص۶۱ـ۶۲، «فرط».
[5]. إِنَّ الْقَصْدَ أَمْرٌ يُحِبُّهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنَّ السَّرَفَ أَمْرٌ يُبْغِضُهُ اللَّهُ حَتَّى طَرْحَكَ النَّوَاةَ فَإِنَّهَا تَصْلُحُ لِلشَّيْءِ وَ حَتَّى صَبَّكَ فَضْلَ شَرَابِكَ.[الکافی:ج4/ص52ح.2] ميانهروى را خداوند دوست مىدارد و اسراف در نظر او مبغوض مىباشد، تا آنجا كه انداختن يك هسته خرما هم اسراف است زيرا اگر او را بر زمين فرو كنى درختى مىگردد، و حتى زيادى آب خوردن را هم اگر بخواهى بر زمين بريزى روا نيست.»
[6].نهج البلاغه، حکمت70.
[7]. طبقات الکبری:ج1ص424.
[8].بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج33، ص: 509.
[9].نهج البلاغة : الحكمة ٤٦٩.