چکیده: در آیات آخر سوره رعد، با تأكيد روى معجزه بودن قرآن، سوره را پايان مى‌دهد، و مى‌گويد: كافران مى‌گويند تو پيامبر نيستى و هر روز بهانه‌اى مى‌تراشند، هر زمان تقاضاى معجزه‌اى دارند و آخر كار هم باز مى‌گويند تو پيامبر نيستى!. ...
در آیات آخر سوره رعد، با تأكيد روى معجزه بودن قرآن، سوره را پايان مى‌دهد، و مى‌گويد: كافران مى‌گويند تو پيامبر نيستى و هر روز بهانه‌اى مى‌تراشند، هر زمان تقاضاى معجزه‌اى دارند و آخر كار هم باز مى‌گويند تو پيامبر نيستى. در پاسخ آن‌ها بگو همين كافى است كه دو كس ميان من و شما گواه باشد، يكى الله و ديگرى كسانى كه علم كتاب و آگاهى از قرآن نزد آن‌ها است! «قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَاب [رعد/43] بگو: خدا و هر كس كه از كتاب آگاهى داشته باشد، به شهادت ميان من و شما كافى است».
هم خدا مى‌داند كه من فرستاده اويم، و هم آن‌ها كه از اين كتاب آسمانى من يعنى قرآن، آگاهى كافى دارند، آن‌ها نيز به خوبى مى‌دانند كه اين كتاب ساخته و پرداخته ذهن بشر نيست، و جز از سوى خداى بزرگ امكان ندارد، نازل شده باشد، و اين تأكيدى است مجدد بر اعجاز قرآن از جنبه‌هاى مختلف.
اما سوالی که در رابطه با این آیه مطرح است این است که این شخص که علم به تمام کتاب در نزد اوست، چه کسی است، چه کسی است؟ آی در روایات بیان شده یا نه؟
پاسخ:
در بسيارى از روايات آمده است كه منظور از «من عنده علم الكتاب» امیرالمومنین على بن ابى‌طالب(عليه‌السلام) و ائمه هدى هستند. اين روايات اشاره به مصداق يا مصداق‌هاى تام و كامل است.
«ابن‌تیمیه» رهبر فکری وهابیت که مانند همیشه با فضائل امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) سر ناسازگاری دارد و به هر طریقی این فضائل را رد می‌کند، پس از نقل این روایت همان دلیل دم دستی خود را مطرح می‌کند که صحت این روایت باید اثبات شود، و حتی اگر فرض کنیم، حدیث درست است، با مخالفت همه علما با آن قابل استفاده نیست، و این حدیث دروغی است که بر «عبدالله بن سلام» و «محمد بن حنفیه» بسته شده است.[1]
در پاسخ به «ابن‌تیمیه» می‌گوییم: این آیه به دلیل مکی بودن، و ظاهر آیه، باید مصداقش یکی از نزدیکان پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) باشد، که هم از جمله اولین مسلمانان بوده و هم علم به آغاز رسالت و نزول وحی داشته باشد، و طبق روایات متعددی در کتاب‌های اهل سنت، این شخص، علی بن ابی‌طالب(علیه‌السلام) است. ما در این نوشتار به چند نمونه از این روایات اشاره می‌کنیم:
«ابوسعيد خدرى» مى‌گويد از پيامبر درباره «عنده علم من الكتاب» كه در داستان حضرت سليمان(علیه‌السلام) وارد شده است، سؤال كردم؛ حضرت فرمود: او وصى و جانشين برادرم سليمان بود؛ عرض كردم آیه «قل كفى بالله شهيداً بينى و بينكم و من عنده علم الكتاب» از چه كسى سخن مى‌گويد و اشاره به كيست؟ حضرت فرمود: «او برادرم على بن ابى‌طالب(علیه‌السلام) است».[2]
از «ابن‌عباس» نقل شده است که مصداق «من عنده علم الكتاب» امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) است.[3] هم‌چنین گفته است: زیرا او عالم به تفسیر و تأویل و ناسخ و منسوخ قرآن است.[4]
و از «سعید بن جبیر» سؤال شده است که منظور از «ومن عنده علم الكتاب» عبدالله بن سلام است؟ گفت: نه، چگونه این‌طور باشد، در حالی‌که این سوره مکی است و عبدالله بن سلام در مدینه پس از هجرت مسلمان شده است.[5]
از «ابن‌حنفیه» نیز نقل شده است که امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) مصداق آیه است.[6] این حدیث از «عبدالله بن سلام» نیز نقل گردیده شده است.[7]
از «عبدالله بن عطاء» نقل شده است که با امام باقر(علیه‌السلام) در مسجد نشسته بودیم، که پسر عبدالله بن سلام را در گوشه‌ای از مسجد دیدم، به امام عرض کردم: بعضی گمان می‌کنند که منظور از «عنده علم الکتاب» در قرآن، عبدالله بن سلام است، که امام(علیه السلام) فرمود: مصداق آیه علی بن ابی‌طالب(علیه‌السلام) است».[8]
از «فضیل بن یسار» نیز از امام باقر(علیه‌السلام) نقل گردیده که این آیه در مورد امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) نازل شده که ایشان عالم این امت هستند.[9]
از «إسماعيل بن أبی‌خالد» و «اعمش» با دو سند از «ابوصالح خوزی» نقل شده است که مصداق «من عنده علم الكتاب» امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) است، زیرا او عالم به تفسیر و تأویل و ناسخ و منسوخ قرآن است.[10]
«قندوزی حنفی» از علمای اهل سنت گفته است: روایت شده است از «محمد بن مسلم» و «أبوحمزه ثمالي» و «جابر بن يزيد» از امام باقر(عليه‌السلام) هم‌چنین از «علی بن فضال» و «فضيل» از امام رضا(عليه‌السلام)، و از موسى بن جعفر(علیه‌السلام)، و از «زيد بن علی» و از «محمد بن حنفيه» و از «سلمان فارسی» و از «أبوسعيدخدری» و «إسماعيل السدی» که در مورد آیه «قل كفى بالله شهيداً بيني وبينكم ومن عنده علم الكتاب» همه گفته‌اند: مصداق آیه علی بن أبی‌طالب(عليه‌السلام) است.[11]
بنابراین در کتب اهل سنت روایاتی از صحابه و تابعین وجود دارد که منظور از «عنده علم الکتاب» امیرالمومنین(علیه‌السلام) می‌باشد، این روایات از «ابوسعیدخدری» ، «عبدالله بن عباس» ، «محمد بن حنفیه» ، امام باقر(علیه‌السلام) با بیش از دو سند، و «ابوصالح خوزی» هم با دو سند نقل گردیده است، که طبق نظر «ابن‌تیمیه» که گفته است: «اگر سندهای یک روایت متعدد باشد، بعضی از آن‌ها، بعضی دیگر را تقویت می‌کند، تا این‌که علم به آن حاصل گردد، اگر چه راویان آن احادیث فاجر و فاسق باشند».[12] علم به صحت آن حاصل شده، و انکار «ابن‌تیمیه» دلیلی به جز تعصب و ناصبی‌گری او ندارد، که به هیچ وجه نمی‌تواند فضایل امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) را تحمل کند.
---------------------------------------
پی‌نوشت
[1]. «و الجواب من وجوه أحدها المطالبة بصحة النقل عن ابن سلام و ابن الحنفية، الثاني انه بتقدير ثبوته ليس بحج مع مخالفة الجمهور لها، الثالث أن هذا كذب عليهما.» منهاج السنة، ابن تیمیه، مؤسسه قرطبه، 1406ق، ج7، ص251.
[2]. «عن أبي سعيد الخدري قال: سألت رسول الله(صلى الله عليه وآله وسلم) عن هذه الآية (الذين عنده علم من الكتاب)؟ قال: ذاك أخي سليمان بن داود(عليهماالسلام). وسألته عن قوله الله(عزوجل) (قل كفى بالله شهيداً بيني وبينكم ومن عنده علم الكتاب)؟. قال: ذاك أخي علي بن أبي طالب.» شواهد التنزيل لقواعد التفضیل، حاکم حسکانی: ج1، ص400 و ینابیع المودة لذوی القربی، قندوزی: ج1، ص308.
[3]. «عن ابن عباس في قوله تعالى: (ومن عنده علم الكتاب) قال: [هو] علي بن ابي طالب.» شواهد التنزيل لقواعد التفضیل، حاکم حسکانی: ج1، ص400.
[4]. «عن ابن عباس قال: (من عنده علم الكتاب) إنما هو على، لقد كان عالماً بالتفسير والتأويل والناسخ والمنسوخ». ینابیع المودة لذوی القربی، قندوزی: ج1، ص309.
[5]. «وسئل سعيد بن جبير: (ومن عنده علم الكتاب) عبدالله بن سلام؟ قال: لا، وكيف وهذه السورة مكية وعبدالله بن سلام، أسلم في المدينة بعد الهجرة». ینابیع المودة لذوی القربی، قندوزی: ج1، ص309
[6]. «عن ابن حنفیه في قوله تعالى: (ومن عنده علم الكتاب) قال: هو علي بن ابي طالب.» الکشف و البیان، ثعلبی: ج5، ص302 ؛ شواهد التنزيل لقواعد التفضیل، حاکم حسکانی: ج1، ص401 ؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی، ج9، ص336 و ینابیع المودة لذوی القربی، قندوزی: ج1، ص306
[7]. «عن عبدالله بن سلام في قوله تعالي: (ومن عنده علم الكتاب)، قال: سألت رسول الله(صلى الله عليه وآله وسلم) قال: إنما ذلك علي بن أبي طالب.» ینابیع المودة لذوی القربی، قندوزی: ج2، ص250.
[8]. «... حدثني بن عبدالله بن عطاء قال: كنت جالساً مع أبي جعفر في المسجد، فرأيت ابن عبدالله بن سلام جالساً في ناحية فقلت لأبي جعفر: زعموا أنّ الذي عنده علم الكتاب، عبد الله بن سلام. فقال: إنما ذلك علي بن أبي طالب». الکشف و البیان، ثعلبی: ج5، ص302 ؛ شواهد التنزيل لقواعد التفضیل، حاکم حسکانی: ج1، ص403 ؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی، ج9، ص336 و ینابیع المودة لذوی القربی، قندوزی: ج1، ص305.
[9]. «عن الفضيل بن يسار عن الباقر(عليه السلام) قال: هذه الآية نزلت في علي(عليه السلام)، إنه عالم هذه الأمة». ینابیع المودة لذوی القربی، قندوزی: ج1، ص305.
[10]. «عن إسماعيل بن أبي خالد عن أبي صالح في قوله عزوجل: (ومن عنده علم الكتاب) قال: [قال] رجل من قريش: هو علي ولكنا لا نسميه.» «عن الأعمش: عن أبي صالح [في قوله تعالى]: (ومن عنده علم الكتاب) قال: علي بن أبي طالب، كان عالماً بالتفسير والتأويل والناسخ والمنسوخ والحلال والحرام». شواهد التنزيل لقواعد التفضیل، حاکم حسکانی: ج1، ص405.
[11]. «صاحب المناقب: روى عن محمد بن مسلم وأبي حمزة الثمالي وجابر بن يزيد عن الباقر(عليه السلام). وروى علي بن فضال والفضيل عن الرضا(عليه السلام)، وقد روى عن موسى بن جعفر، وعن زيد بن علي(عليه السلام)، وعن محمد بن الحنفية، وعن سلمان الفارسي، وعن أبي سعيد الخدري وإسماعيل السدي أنهم قالوا في قوله تعالى: (قل كفى بالله شهيداً بيني وبينكم ومن عنده علم الكتاب): هو علي بن أبي طالب(عليه السلام)». ینابیع المودة لذوی القربی، قندوزی: ج1، ص305- 310.
[12]. «تعدد الطرق وكثرتها يقوى بعضها بعضاً، حتى قد يحصل العلم بها ولو كان الناقلون فجاراً فساقاً». مجموع الفتاوی، ابن تیمیه، دار الوفاء، 1426ق، ج18، ص26.