چکیده: اگر براي انجام كار فرصت زياد نداشته باشيم (مثلاً بخواهيم يك كتاب را در شب امتحان بخوانيم و بفهميم) يا توانايي زياد براي حل مسأله در ما نباشد اين عوامل و عوامل ديگري دست به دست هم مي‌دهند و موجب نگراني و اضطراب و به وجود آمدن افكار مختلفِ منفي مي‌گردند كه خود اين‌ها تمركز را از انسان سلب مي‌كنند.
نور و گرماي خورشيد در حالت عادي آن‌قدر گرم و سوزاننده نيست كه اشياء و افراد را بسوزاند و آتش بزند و لي اگر همين نور را در مقابل صفحه‌اي به نام ذره‌بين (عدسي) قرار دهيم، اشعة پراكنده را بر يك نقطه جمع مي‌كند و همين جمع شدن باعث سوزاندن مي‌شود.
حواس ما هم در حالت پراكندگي و آشفتگي كارآيي چندان ندارد امّا با متمركز كردن آنها مي‌توانيم اعجاب انگيز‌ترين كارها را انجام دهيم. تمركز يكي از زيباترين ابزارهاي كاميابي و موفقيت است كه خالق مهربان به انسان عنايت فرموده. با تمركز مي‌توان عالي‌ترين كمالات معنوي را كسب نمود و بالاخره تمركز توانايي شگفت‌انگيزي به انسان مي‌دهد كه در تصور او نمي‌گنجد.(1)
تعريف: تمركز حواس، حالتي ذهني و رواني است كه در آن، تمام قواي حسي، رواني و فكري انسان روي موضوعي خاص متمركز مي‌شود و تضمين كنندة امر يادگيري است.(2) به ديگران بيان. تمركز يعني عوامل حواس پرتي را به حداقل رساندن.(3) به عبارت ديگر تجمع و تراكم انرژي فقط در يك نقطة معيّن.(4)
موانع: قبل از بيان راهكارهايي براي تمركز بيشتر، بهتر است موانع تمركز حواس، بيان گردد چرا كه اگر بدانيم اين موانع كدامند با حذف آنها از زندگي خود به تمركز حواس دست مي‌يابيم.
1ـ اجبار و عدم تمايل دروني: در انجام كارها ـ و مخصوصاً مطالعه ـ اگر زور و اجبار در كار باشد و ما انگيزه و تمايل دروني به انجام آن نداشته باشيم نه تنها براي به ثمر رساندن آن تلاش و كوششي نمي‌كنيم، بلكه زياد حواسمان را هم جمع نمي‌كنيم تا كار با دقت و كيفيت عالي صورت بگيرد.
2ـ فشارهاي رواني: اگر براي انجام كار فرصت زياد نداشته باشيم (مثلاً بخواهيم يك كتاب را در شب امتحان بخوانيم و بفهميم) يا توانايي زياد براي حل مسأله در ما نباشد اين عوامل و عوامل ديگري دست به دست هم مي‌دهند و موجب نگراني و اضطراب و به وجود آمدن افكار مختلفِ منفي مي‌گردند كه خود اين‌ها تمركز را از انسان سلب مي‌كنند.
3ـ پراكندگي حواس در اثر حوادث و اتفاقات: همچنين اگر در اثر حوادث و اتفاقاتي توانايي مقابله و برخورد با آنها را نداشته باشيم همان‌ها هم ضد تمركز مي‌باشند.
4ـ عدم به كارگيري صحيح اصول مطالعه و يادگيري: اگر در مطالعه به اصول و قوانين مطالعه و يادگيري آشنا نباشيم همين دليلِ پراكندگي حواس مي‌شود.
5ـ تكثّر و تعدّد فعاليت‌هاي فرد(5): افرادي كه در ذهن پروژه‌هاي مختلف دارند يا در خارج كارهاي متعدّد براي خود پيش‌بيني كرده‌اند آنها را به سوي پراكندگي سوق مي‌دهد. و خود مي‌دانيد با نداشتن تمركز سرماية عمر و فرصت‌هاي ما به هدر مي‌رود.(6)
راه‌كارهاي عملي افزايش تمركز1ـ برنامه‌ريزي و اولويّت‌بندي اهداف و برنامه‌ها: يكي از اقدامات عملي براي مقدمات تمركز اولويّت بندي اهداف و برنامه‌ها مي‌باشد. اين‌كه قلم و كاغذي برداريم و اهداف خود را به صورت اهّم و مهم بنويسيم و براي هر كدام زمان خاص قرار دهيم تا در زمان مخصوص انجام دهيم. اوقات شبانه روز را در يك جدول، زمانبندي كنيم و براي هر زماني، كاري خاص تنظيم نماييم، كلاس، مطالعه، استراحت، عبادت، ورزش و ... . حتي براي انديشيدن درباره تخيلات و افكار مزاحم وقتي اختصاص دهيم تا در زمان مطالعه، به سراغمان نيايند. پس از آن‌كه هدف خود را از تحصيل يا مطالعة كتاب مورد نظر روشن ساختيم به سراغ عوامل بعدي مي‌رويم.
2ـ افزايش انگيزه و علاقه در كارها(7): زياد كردن تمايل و انگيزه نقش بعدي را در تمركز دارد. اگر ما به موضوعي علاقه داشته باشيم و انگيزة انجام آن را داشته باشيم اوّلاً ارادة خود را قوي مي‌كنيم كه آن كار را انجام دهيم و ثانياً همة حواس خود را معطوف آن مي‌كنيم. زياد اين اتفاق افتاده است كه ما فيلم مورد علاقةمان را كه از تلويزيون پخش مي‌شود از قبل براي ساعت نمايش آن برنامه‌ريزي مي‌كنيم و چنان با علاقه به ديدن آن پاي تلويزيون مي‌نشينيم كه اصلاً از حوادث اطرافمان خبردار نمي‌شويم. يا موقعي كه استادِ دلخواهمان به كلاس مي‌آيد چنان مجذوب سخنان وي مي‌شويم كه اصلاً متوجه نمي‌شويم كه فرصت و وقت گذشت و تمام شد. و بسيار اتفاق افتاده است كه ما كتاب رماني را به دست گرفته‌ايم و تا آن را به پايان نرسانده‌ايم بر زمين نگذاشته‌ايم. علّت اين كارها را در يك كلمه خلاصه مي‌كنيم «علاقه».
3ـ اختصاص زمان مناسب براي انجام هر كار: پس از تعيين هدف و افزايش علاقه ـ كه آن هم با زياد شدن علم و شناختمان نسبت به موضوع افزايش مي‌يابد ـ بايد براي انجام كار، مطالعة كتاب يا هر عملي ديگر فرصت به اندازة كافي داشته باشيم تا همان‌طور كه قبلاً ذكر شد موجب نگراني و فشار رواني و ... نشود.
4ـ آشنايي با اصول و روش‌هاي مطالعه و يادگيري: بايد با مطالعة كتب، مشاوره با اساتيد و نيز مصاحبه با دوستان موفق خود به اصول يادگيري آشنايي بيشتر پيدا كنيم تا از كارمان استفادة بيشتر بكنيم. در زير به تعدادي از روش‌هاي مناسب براي مطالعه يادگيري اشاره مي‌شود:
ـ همزمان با برداشتن كتاب يك نگاه كلّي به كتاب و مطالب آن و فهرست آن بكنيم.
ـ پس از مطالعة اجمالي كتاب، سؤال طرح نماييم و در زمان مطالعه به دنبال جواب سؤال‌هاي خود باشيم.(8)
ـ براي افزايش تمركز سرعت خواندن خود را با سرعت فكر كردن هماهنگ نماييم(9) به تدريج به تندخواني و سريع فهميدن عادت نماييم.
ـ با سؤال كردن، استنباط كردن و مطالب را به زبان خود در آوردن و تجسم كردن(10) دقت خود را افزايش دهيم.
ـ هنگام مطالعه و كلاس از يادداشت برداري استفاده كنيم.
ـ با استفاده از پيش‌مطالعه، مباحثه و انتخاب زمان و مكان مناسب براي مطالعه، تمركز خود را افزايش دهيم(11).
5ـ به حداقل رساندن فعاليّت‌هاي اضافي: هر فردي در زندگي خود با فعاليت‌هاي مختلف روبرو مي‌شود. لذا فرد بايد فعاليت‌هاي غيرضروري را كنار گذاشته و تمام حواس خود را متمركز فعاليت‌هاي لازم و ضروري بنمايد. اميرالمؤمنين (ع) مي‌فرمايد: « من اشتغل بغير المهم ضيع الأهم»(12) يعني هركس به كارهاي مهم بپردازد كارهاي مهم‌تر را از دست خواهد داد. نكته قابل توجه در اين روايت آن است كه امام بين مهم و اهم مقايسه مي‌كند. پس كارهاي غير مهم و غير ضروري از دايره مقايسه بيرون است و اصلا نبايد به آنها پرداخت.
6ـ يادداشت كردن افكار مزاحم هنگام مطالعه: قبل از مطالعه كاغذي برداريم و آن‌چه مورد حواس پرتي ما مي‌شود را بنويسيم، همچنين براي اين‌كه ذهن ما مشغول نباشد زماني براي انجام آن طرح‌ها در نظر بگيريم.(13)
7. برداشتن اشياي مزاحم: در جايي كه درس مي‌خوانيد اعم از مطالعه، مباحثه و نوشتن سعي كنيد عواملي را كه حواس شما را به خود مشغول مي‌كنند، از آنجا دور كنيد. يا در محيط ساكت و آرام درس بخوانيد.
8ـ آرامش بخشيدن به ذهن: پي از مطالعه و مباحثه زماني كه احساس خستگي مي‌كنيد، در يك محيط آرام و ساكت بنشنيد چشمان خود را ببنديد و چند تا نفس عميق بكشيد و بخشي از عضلات بدن خود را منقبض كنيد و سپس تا مي‌توانيد آن شل نماييد. در تمام اين مدت آرامش و راحتي را در وجود خود احساس كنيد و سپس بخش ديگر از بدن خود را منقبض و سپس منبسط نماييد. اين عمل را به مدت 10 تا 15 دقيقه نسبت به تمام اعضاي بدن خود انجام دهيد. اين عمل به ذهن شما آرامش بخشيده و قدرت تمركز شما را افزايش مي‌دهد.
9ـ ورزش: براي كساني كه مشغول تحصيل هستند ورزش يك امر اساسي است. زيرا بخش عظيمي از فعاليت‌هاي يك محصل در حال عدم تحرك انجام مي‌شوند. اعم از كلاس، مطالعه، مباحثه، نوشتن و امتحان همگي در حال عدم تحرك انجام مي‌شوند. پس داشتن تحرك و ورزش هم براي افزايش تمركز و هم براي سلامتي و رفع خستگي يك امر لازم و ضروري است.
10ـ خواب كافي: گاهي مشغوليت‌هاي درسي سبب خستگي مي‌شود كه آن خود تمركز فرد را كاهش مي‌دهد. لذا توصيه مي‌شود افراد جوان حد اقل هشت ساعت را در شبانه روز بخوابند. در غير اين صورت تمركز آنان ريشه در بي‌خوابي و خستگي خواهد داشت.
پاورقی:
1. محمّدي، حيدر. تكنولوژي موفّقيت، تهران: هستي نما، اوّل، 1382، ص44 تا 46.
2. گروه مؤلّفان، پرسش‌ها و پاسخ‌ها (دفتر7)، قم: پارسايان، اوّل، 1382، صص6 ـ173.
3. حورايي، سيّد مجتبي. مطالعة موفّق با تمركز، تهران، دكلمه گران، نهم، 1381، ص19.
4. تكنولوژي موفّقيت، همان.
5. پرسش‌ها و پاسخ‌ها، همان.
6. تكنولوژي موفّقيت، همان.
7. سيف، علي اكبر. روش‌هاي يادگيري و مطالعه، تهران: دوران، دوّم، 1379، ص115.
8. روش‌هاي يادگيري و مطالعه، همان، ص119 و مطالعة موفق، همان، ص64ـ59.
9. روش‌هاي يادگيري و مطالعه، همان، ص195.
10. روش‌هاي يادگيري و مطالعه، همان، ص195.
11. همان.
12. - تصنیف غررالحکم، ص477، ح 10944.
13. مطالعة موفق با تمركز، همان، ص73.
منبع: نرم افزار پاسخ - مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات