اهميت مسجد:
1. بدون شك، خلقت انسان بيهوده نيست و قرآن كريم، هدف از خلقت انسان را رشد و تكامل معنوى او دانسته است و راه رسيدن به اين تكامل را در «بندگى» خداوند متعال معرفى كرده، مى فرمايد: من جن و انس را نيافريدم، جز براى اين كه مرا عبادت كنند (و از اين راه تكامل يابند و به من نزديك شوند)(ذاريات، آيه56). از طرفى ديگر، خداوند متعال در قرآن، «مسجد» را كانون و پايگاهى براى عبادت ذكر كرده، مى فرمايد: (مَسَـجِدُ يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اللَّهِ كَثِيرًا)[1]; مساجدى كه نام خدا در آن بسيار برده مى شود. پس مسجد پايگاهى براى عبادت و ياد خداوند متعال است و در آيه ديگرى مى فرمايد: توجه خويش را در هر مسجد (و هنگام عبادت) به سوى او كنيد، و او را بخوانيد در حالى كه دين (خود) را براى او خالص گردانيد(اعراف، آيه29).
2. هر چند تمامى آسمان ها و زمين از آن خداست، ليكن به خاطر توجه و اهميتى كه خداوند به «كعبه» دارد و با توجه به شرافتش، «خانه خدا» (بيت الله) از آن تعبير شده است; از طرفى، بر طبق آموزه هاى حديثى ما، هر مسجدى نيز خانه خداست; امام صادق(عليه السلام)مى فرمايند: (عَلَيكُم بِاِيتَانِ المَساجِدِ فَاِنَّها بيُوتُ اللهِ فِى الاَرضِ); بر شما باد به رفتن مساجد، زيرا مساجد خانه هاى خدا در روى زمينند.[2]
3. قرآن كريم، كسانى را كه از بردن نام خدا در مساجد، جلوگيرى مى كنند، ستم كارترين مردم معرفى كرده، مى فرمايد: (وَ مَنْ أَظْـلَمُ مِمَّن مَّنَعَ مَسَـجِدَ اللَّهِ أَن يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ وَ سَعَى فِى خَرَابِهَآ)[3]; كيست ستمكارتر ازآن كسانى كه از بردن نام خدا در مساجد او جلوگيرى كرده اند و سعى در ويرانى آنها دارند؟! بنابراين هر كس و هر گروهى كه به نوعى در تخريب مساجد الهى كوشش كند و يا مانع از آن شود كه نام خدا و عبادت او در آن جا انجام گيرد، مشمول همين حكم است، بلكه هر عملى كه نتيجه آن تخريب مساجد و از رونق افتادن آن باشد نيز هم چنين است، چرا كه جلوگيرى از مراكز توحيد، نتيجه اى جز سوق مردم به بى دينى نخواهد داشت.[4]
4. ممنوعيت مشركان از تعمير مساجد: خداوند مى فرمايد: (مَا كَانَ لِلْمُشْرِكِينَ أَن يَعْمُرُوا مَسَـجِدَ اللَّهِ شَـهِدِينَ عَلَى أَنفُسِهِم بِالْكُفْر)[5]; مشركان حق ندارند مساجد خدا را آباد كنند، در حالى كه به كفر خويش گواهى مى دهند.
پس مشركان و بت پرستان، نه حق شركت در مساجد را دارند و نه حق تعمير و بناى ساختمان آن را، چرا كه همان طورى كه «شرك» با «توحيد» قابل جمع نيست، اعمال مشركان، با ساختن مراكز توحيدى يا رونق بخشيدن به آن نيز غير قابل جمع است.
در مقابل، خداوند متعال، صفات عمران كنندگان مساجد را چنين بر مى شمرد: مساجد خدا را تنها كسى آباد مى كند كه ايمان به خدا و روز قيامت آورده است و نماز را برپا دارد و زكات را بپردازد و جز از خدا نترسد(توبه، آيه18).
اين دو آيه شريف، حكايت از قداست بالاى مساجد نزد خداوند متعال دارد كه عمران و آبادانى مسجد را در صلاحيت هر كسى نمى داند.[6]
5. در اهميت «مسجد» همين مقدار بس كه دو مسجد بزرگ و با اهميت در اسلام، سكوى معراج پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله وسلم) قرار مى گيرد; خداوند مى فرمايد: (سُبْحَـنَ الَّذِى أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلاً مِّنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الاَْقْصَا الَّذِى بَـرَكْنَا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ ءَايَـتِنَآ)[7]; پاك و منزه است خدايى كه بنده اش را در يك شب، از مسجد الحرام به مسجد الاقصى ـ كه گرداگردش را پر بركت ساخته ايم ـ برد، تا برخى از آيات خود را به او نشان دهيم.
6. «مسجد»، جهت قبله براى عبادت همه مسلمانان عالَم مى گردد، در يك زمان «مسجد الاقصى» و در زمانى «مسجد الحرام»: (فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَـهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ حَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَه)[8]; اكنون تو را به سوى قبله اى كه از آن خشنود باشى، باز مى گردانيم، پس روى خود را به سوى مسجد الحرام كن، و هر جا باشيد روى خود را به سوى آن بگردانيد.
7. دو پيامبر الهى مسئول طهارت خانه خدا مى گردند: و ما به ابراهيم و اسماعيل امر كرديم كه: خانه مرا براى طواف كنندگان و مجاوران و ركوع كنندگان و سجده كنندگان، پاك و پاكيزه كنيد.
و اين آيه نشان عظمت و شرافت «مسجد» به خصوص مسجد الحرام است كه خادمان آن از وارسته ترين افراد زمان خود، انتخاب مى شوند; كما اين كه خدمت گزارى در مسجد الحرام يكى از افتخارات مهم عرب جاهلى بوده است.[9]
8. به دليل قداست و اهميتى كه اسلام به مسجد مى دهد، قرآن مى فرمايد: (يَـبَنِىءَادَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِندَ كُلِّ مَسْجِد)[10]; اى فرزندان آدم! زينت خود را هنگام رفتن به مسجد، با خود برداريد. كه از اين آيه، ضرورت نظافت و بهداشت و زينت كردن هنگام رفتن به مسجد، استفاده مى شود.
9. در بلندى و عظمت و منزلت مساجد همين بس كه خداوند مى فرمايد: (فِى بُيُوت أَذِنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ...)[11]; ]اين چراغ پرفروغ الهى[ در خانه هايى قرار دارد كه خداوند اذن فرموده ديوارهاى آن را بالا ببرند ]تا از دست برد شياطين و هوس بازان در امان باشد[; خانه هايى كه نام خدا در آنها برده مى شود. با توجه به اين كه مراد از «بيوت» هر كانونى است كه به فرمان خدا برپا شده است، و نام خدا در آن برده مى شود و هر صبح و شام مردانى با ايمان در آن خانه ها مشغول ذكر خدايند.
به تعبير مرحوم علامه طباطبايى، «از مصاديق يقينى اين «بيوت» مساجد است» كه به اذن خداوند منزلت و عظمت بلندى يافته اند.[12] و اين همه، تنها بخشى از آياتى بود كه اهميت «مسجد» را مى توان از آن استفاده كرد، اما در روايات، كه دريايى از كلمات نورانى امامان مى باشد، وادى ديگرى است كه مجال آن نيست.[13]
مسجد در آيات و روايات، كانون توحيد، پايگاه هر گونه حركت سازنده، محيطى براى پاك سازى عقايد انحرافى، پايگاهى براى دفاع از ميراث هاى اسلامى و... معرفى شده است. در ذيل به برخى از ويژگى هاى مسجد از ديدگاه آيات اشاره مى كنيم:
1. مساجد جايگاه ذكر انوار الهى است كه به فرمان خداوند برپا شده و در آن جا تنها نام خداوند برده مى شود و جايى است كه زندگى مادى انسان ها در آن جا آنان را از ياد خدا غافل نمى كند و در آن جا هميشه مشغول تسبيح و تقديس خداوندند: (فِى بُيُوت أَذِنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَ الاَْصَالِ)[14];
2. صاحب مسجد خداست; خداونددر مسجد ميزبان بندگان مؤمنى است كه براى عبادت او به مسجد مى آيند. طبيعى است چنين مكانى كه از آنِ خداست بزرگ ترين پايگاه توحيد خواهد بود: (وَ أَنَّ الْمَسَـجِدَ لِلَّهِ فَلاَ تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَدًا)[15]; و اين كه مساجد از آنِ خداست، در اين مساجد احدى را با خدا نخوانيد.
3. مساجد پايگاه نمايش روزانه امّت اسلام اند: (وَأَقِيمُوا وُجُوهَكُمْ عِندَ كُلِّ مَسْجِد وَ ادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّين)[16]; و توجه خويش را در هر مسجد ]و به هنگام عبادت [به سوى او كنيد و او را بخوانيد و دين ]خود [را براى او خالص گردانيد. توجه به اين نكته كه هر روز ميليون ها انسان رو به قبله و رو به طرف خانه خدا مى ايستند، ضمن آن كه نمايشى از امت اسلامى را نشان مى دهد و ما را به اين رهنمون مى سازد كه هدف مسلمانان در فعاليت هاى مساجد بايد خداوند باشد.
4. مساجد پايگاه توحيدند; مسجد تقدس ذاتى ندارد; تنها در صورتى قداست دارد كه پايگاه توحيد و در خدمت اهداف دين و محل ذكر و ياد خدا و عبادت بندگان مؤمن خدا باشد وگرنه اگر به جاى اينها در خدمت تفرقه و نفاق باشد و براى تضعيف جامعه اسلامى و رخنه در صفوف امت مسلمان تأسيس شده باشد، نه تنها تقدس ندارد، بلكه هم چون بتكده بايد نابود شود: ]گروهى ديگر از آنان[ كسانى هستند كه مسجدى ساختند براى زيان به ]مسلمانان[ و ]تقويت [كفر و تفرقه ميان مؤمنان و كمين گاه براى كسى كه با خدا و پيامبرش از پيش مبارزه كرده بود، آنان سوگند ياد مى كنند كه نظرى جز نيكى و ]خدمت[ نداشته ايم، اما خداوند گواهى مى دهد كه آنان دروغ گو هستند...(توبه، 107ـ110)
علاوه بر اين آيات، سيره عملى پيامبر گرامى اسلام و امامان معصوم(عليهم السلام) برخى از ويژگى هاى مسجد را نيز معرفى كرده است.
الف: مسجد جايگاه آموزش و فراگيرى علوم اسلامى است.
ب: از لحاظ اجتماعى ـ سياسى، مسجد كانون رايزنى و مشورت، تعاون اجتماعى، پاسدارى از عدالت و حكومت اسلامى و... است.
ج: از نظر نظامى، مسجد از يك سو، مهد و پرورش گاه نيروهاى مدافع اسلام و ميهن اسلامى است. پايگاهى كه سربازان اسلام، آموزش هاى عقيدتى را در آن جا سپرى مى كنند و از سوى ديگر، هنگام بروز جنگ و پيدايش ناامنى در جامعه، مسجد بسان پايگاه و سنگرى استوار براى رزمندگان اسلام است. ما اين ويژگى ها را در مسجد النبىِ صدر اسلام آشكارا مى بينيم.
آياتى كه درباره ساختن مسجد آمده:
1. (انَّمَا يَعْمُرُ مَسَـجِدَ اللَّهِ مَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الأخر وَأَقَامَ الصَّلَوةَ واتَى الزَّكَوة وَلَم يَخْش إِلاَّ اللَّهَ فَعَسَى أُولئكَ أَن يَكُونُوا مِنَ المُهتَدِين)[17]; مساجد الهى را كسى آباد مى كند كه ايمان به خدا و روز قيامت آورده، نماز را برپا دارد و زكات را بپردازد و از چيزى جز خدا نترسد، ممكن است چنين گروهى هدايت يابند.
2. (لاَتَقُم فِيه أَبَدا لَّمَسْجِد أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِن أَوَّلِ يَوْم أَحَقُّ أَن تَقُومَ فِيهِ فِيه رِجَال يُحبُّونَ أَن يَتطَهَّرُوا واللَّهُ يُحِب الْمُطَّهّرِين)[18]; آن مسجدى كه از روز نخست بر پايه تقوا بنا شده، شايسته است كه در آن قيام ]و عبادت[ كنى. در آن مردانى هستند كه دوست دارند پاكيزه باشند و خداوند پاكيزگان را دوست دارد.
معناى (خذوا زينتكم عند كل مسجد):
در اين آيه، به يكى از نكات مهم در زندگى انسان ها اشاره شده است; طبق اين آيه، شايسته است مسلمانان در همه جا، به ويژه در نماز و مساجد كه محل اجتماع و رفت و آمد افراد گوناگون است، با زينت و آراستن خود ـ البته تا حدى كه باعث حسرت فقرا و... نشود ـ وارد شوند، چرا كه در نماز، در پيشگاه زيباترين وجود (خداوند) قرار مى گيريم و آراستگى در مسجد، سبب رغبت ديگران به مسجد و آرامش در آن مى شود.[20]
تفاوت مسجد و حسينيه:
«مساجد» مكان هايى است كه در آن جا براى خدا سجده مى شود و عبادت گاه مسلمانان به شمار مى آيد و مسلمانان در آن جا، عظيم ترين عبادت (نماز) را اقامه مى نمايند.[21] كه احكام خاصى دارد و در قرآن هم به برخى اشاره شده است. (مانند احكامى كه درباره مسجد در سوره توبه آيه 18 و 28 / سوره اعراف آيه 31 / سوره بقره آيه 114 / سوره مجادله آيه 11 و... بيان شده است.)
پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) مى فرمايد: مساجد، خانه هاى خداست; هر كس براى اين مساجد، تلاش نمايد، براى خداوند تلاش كرده است... .[22]
«حسينيه»، در ميان شيعيان به طور عموم به جايگاهى گفته مى شود كه در آن محل، مراسم روضه خوانى، عزادارى و مراسم عاشوراى حسينى برپا مى گردد.[23]
بدين ترتيب، روشن مى گردد كه مكان هايى كه وقف مساجد مى شود، از احترام و مقررات ويژه اى برخوردار است كه اين احترام و مقررات، براى مكان هاى ديگرى مثل حسينيه وجود ندارد; مثلا كسى كه غسل يا تيمم از جنابت را انجام نداده، نمى تواند داخل مساجد شود، در حالى كه حسينيه، اين محدوديت و ممنوعيت را ندارد.[24]
وجه نام گذارى مسجدالحرام:
از امام صادق(عليه السلام) سؤال شد كه چرا كعبه را «بيت الله الحرام» ناميده اند؟ حضرت در جواب فرمودند: (لانّه حُرِّمَ عَلى المشركينَ اَن يَدْخلوه); چون بر مشركان حرام است كه وارد آن شوند.[25]
در واقع، كلام حضرت اشاره به آيه (يَـأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلاَ يَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ بَعْدَ عَامِهِمْ هَـذَا)[26]; اى كسانى كه ايمان آورده ايد! مشركان ناپاكند، پس نبايد بعد از امسال نزديك مسجدالحرام شوند.
توقف جُنُب و زن حائض در مسجد:
در قرآن به صراحت به حضور جنب در مسجد اشاره اى نشده است اما در ذيل آيه 43 سوره نساء، مفسران به اين موضوع پرداخته اند.[27] رواياتى كه در مقام تفسير اين آيه برآمده اند نيز به اين موضوع اشاره كرده اند.[28]
اما درباره حكم فقهى آن بايد گفت: بر انسان جنب و حائض توقف در مساجد حرام است، ولى اگر از يك در داخل و از در ديگر خارج شود يا براى برداشتن چيزى برود (و در مسجد توقف نكند)، مانعى ندارد و احتياط واجب آن است كه در حرم امامان هم توقف نكند[29]. چاى خانه يا كفش دارى مسجد، اگر جزء مسجد نباشد، توقف كردن در آن جا و گوش كردن به قرآن و دعا اشكال ندارد و نزديك شدن به مسجد (هفت قدم يا نزديك تر) بدون وارد شدن در آن اشكال ندارد.
رفتن به حرم امام زاده ها ]و زيارت كردن آنان[ نيز اگر موجب هتك حرمت نباشد اشكال ندارد.[30]
علت جلوتربودن مكان مرد از زن در نماز:
خداوند متعال براى زن ارزش و مقامى بالاتر از مرد قائل نشده است، چرا كه از ديدگاه قرآن، افراد انسان (چه مرد و چه زن) از نظر حقيقت انسانيت و مسايل ارزشى يكسانند و هيچ يك بر ديگرى جز به تقوا و عمل صالح بيشتر، برترى ندارد: (إن أكرمكم عندالله أتقـكم)[31]; (من عمل صلحاً من ذكر أو أنثى و هو مؤمن فلنحيينّه حيوة طيّبة و لنجزينّهم أجرهم بأحسن ما كانوا يعملون)[32]; مرد يا زن، كار شايسته كند و مؤمن باشد، قطعاً او را با زندگى پاكيزه ]و نيكو[يى حيات ]واقعى[ مى بخشيم و يقيناً بهتر از آنچه انجام داده اند به آنان پاداش مى دهيم.
قرآن، اگر در جايى از مردان شايسته اى هم چون لقمان حكيم سخن مى گويد، در جاى ديگر نيز از زنان شايسته نام مى برد; مانند همسر فرعون (تحريم، آيه11) و حضرت مريم (آل عمران، آيه42) و... .
همان گونه كه مردان، داراى انديشه، اراده و اختيارند و براى رسيدن به تكامل و قرب الهى وظايف و تكاليفى بر عهده آنهاست، زن ها هم همين گونه هستند و در اين جهت، هيچ امتيازى بين زن و مرد وجود ندارد، ولى در بعضى احكام و وظايف با يك ديگر متفاوتند. وظايفى به عهده مردان است و بر عهده زنان نيست و بالعكس و اين تفاوت براى اين است كه طبيعت و آفرينش زن و مرد متفاوت است.
خداى متعال، به مقتضاى حكمت بالغه خود و مصالح و مفاسدى كه پشتوانه احكام اوست، وظايفى براى مرد و وظايفى براى زن معين كرده است: (لاتبديل لخلق الله)[33]. همان طور كه مرد نمى تواند فرزندى به دنيا بياورد، زن هم نمى تواند برخى از كارهاى طاقت فرسا چون امامت، رهبرى، سياست و كشوردارى را به عهده بگيرد. اگر اسلام اجازه نداده است زن رئيس حكومت يا قاضى و امام جماعت شود، براى آن است كه هر يك از آنها، از شئون سياسى جامعه است و در شئون سياسى، زن بايد پشت سر مرد بايستد نه پيش روى او و اين به معناى برترى مرد بر زن نيست.
در علم فيزيولوژى هم گفته شده كه زنان از نظر مغز، قلب، شريان ها، اعصاب و عضلات بدنى، با مردان تفاوت دارند. در زندگى زنان، «احساس» و در حيات مردان تعقّل غلبه دارد. (البته متوسط زنان و مردان اين گونه هستند) و به علت همين تفاوتى كه در آفرينش زن و مرد وجود دارد، قوانين اسلام هم با آفرينش انسان سازگار است، به همين جهت، در اسلام، وظايف و تكاليف عمومى و اجتماعى كه به تعقل و صلابت بيشترى نياز دارد; مانند حكومت، امامت، قضاوت، جهاد ابتدايى و... به عهده مردان قرار داده شده است و وظايفى را كه ارتباطش با احساس، بيشتر از تعقّل است و زن، بهتر از مرد مى تواند از عهده آن برآيد; مانند پرورش و تربيت اولاد و آشنا كردن آنها به وظايف اجتماعى، تدبير منزل و... مخصوص زنان قرار داده است.
از سوى ديگر، براى اين كه عفت و عصمت زن اهميت بسيارى دارد، خداوند متعال، بعضى از كارهاى اجرايى، مانند امامت، قضاوت و... را ـ كه سر كار انسان با نامحرمان بسيار است ـ به عهده مردان گذاشته و جلوتر ايستادن مردها از خانم ها در نماز هم كه در بعضى روايات به آن اشاره شده است[34] ممكن است به همين جهت باشد. عفّت زن اقتضا مى كند كه عقب تر از مرد بايستد.
اين نكته هم شايان توجه است كه جلوتر ايستادن زن از مرد مكروه است نه حرام; يعنى مستحب است در حال نماز خواندن مرد جلوتر از زن باشد.[35]
[1]. حج، آيه40.
[2]. شيخ صدوق، أمالى صدوق، ص293، ح8; همان، تفسير الميزان، ج20، ص49.
[3]. بقره، آيه114.
[4]. همان، تفسير نمونه، ج1، ص411.
[5]. توبه، آيه17.
[6]. ر.ك: همان، ج7، ص314.
[7]. اسراء، آيه1.
[8]. بقره، آيه144.
[9]. ر.ك: توبه، آيه19.
[10]. اعراف، آيه31.
[11]. نور، آيه36.
[12]. تفسير الميزان، ج15، ص126; ر.ك: تفسير نمونه، ج14، ص481.
[13]. ر.ك: محمدى رى شهرى، ميزان الحكمه، ترجمه حميد رضا شيخى، ج5، ص2390; خسرو تقدسى نيا، مسجد در آينه قرآن و روايات.
[14]. نور، آيه36.
[15]. جن، آيه18.
[16]. اعراف، آيه29.
[17]. توبه، آيه18.
[18]. همان، آيه108.
[19]. سيد على اكبر قرشى، قاموس قرآن، واژه زينت.
[20]. هاشمى رفسنجانى و ديگران، تفسير راهنما، ج5، ص514; تفسير نمونه، ج6، ص148.
[21]. سوره توبه، آيه 108 / سوره نور آيه 36 و...
[22]. محمد باقر مجلسى، بحار الانوار، ج3، ص320.
[23]. دائرة المعارف تشيع، ج6، ص356.
[24]. ر.ك: سيد مصطفى حسينى دشتى، معارف و معاريف، ج9، ص351.
[25]. شيخ صدوق، علل الشرايع، ج2، ص101.
[26]. توبه، آيه28.
[27]. ر.ك: تفسير نمونه، ج 3، ص 398 / تفسير الميزان، ج 4، ص 360.
[28]. ر.ك: وسائل الشيعه، ج 1، ص 271.
[29]. بنى هاشمى، توضيح المسائل مراجع، ج1، مسئله 355; رساله امام خمينى، ص225.
[30]. استفتائات امام خمينى، ج1، ص73.
[31]. حجرات، آيه13.
[32]. نحل، آيه97.
[33]. روم، آيه30.
[34]. ر.ك: علامه مجلسى، بحارالانوار، ج80، ص197.
[35]. امام خمينى، تحريرالوسيله، ج1، ص148.