بى شك نامه اعمال در قيامت چيزى مانند ورق هاى كاغذ و دفتر و كتاب معمولى نيست، بلكه نقش هايى است گويا كه هيچ كس را ياراى نفى آن نمى باشد. شاهد اين سخن اين است كه اگر به شكل دفتر و اوراق معمولى باشد، هزاران برگ لازم است كه اعمال يك عمر را در آن بنويسند و چنين كتابى براى همه به آسانى قابل مطالعه نيست و نمى تواند مايه رسوايى بدكاران و افتخار نيكوكاران گردد.
به علاوه خطوط و نقش هاى معمولى چنان نيست كه قابل انكار نباشد، در حالى كه از آيات[1] و روايات به خوبى برمى آيد كه خطوط اين كتاب قابل انكار نيست و سندى زنده و روشن براى همه و صاحبان آن است.
در تفسير نامه عمل چند ديدگاه وجود دارد:
1. ديدگاه ملا محسن فيض(رحمه الله): «نامه عمل عيناً همان روح آدمى است كه آثار عمل در آن رسوخ مى كند; به گونه اى كه با آن نقش گرفته است».[2] بنابراين تفسير «نامه عمل» كنايه از روح آدمى است كه آثار عمل در آن نقش مى بندد.
2. ديدگاه مرحوم علامه طباطبائى(رحمه الله) ايشان با استفاده از آيه: (يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْس مَّا عَمِلَتْ مِنْ خَيْر مُّحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِن سُوء...)[3] مى فرمايد: نامه عمل هر كس، حقايق تمامى اعمال او را در بر دارد، بدون آن كه كوچك ترين عملى را از قلم انداخته باشد; چنان كه آيه ذيل مى فرمايد:
(وَ وُضِعَ الْكِتَـبُ فَتَرَى الْمُجْرِمِينَ مُشْفِقِينَ مِمَّا فِيهِ وَ يَقُولُونَ يَـوَيْلَتَنَا مَالِ هَـذَا الْكِتَـبِ لاَ يُغَادِرُ صَغِيرَةً وَلاَ كَبِيرَةً إِلاَّ أَحْصَهَا...)[4]; و كارنامه عمل شما در ميان نهاده مى شود، آن گاه بزه كاران را از آن چه در آن است بيمناك مى بينى و مى گويند: اى واى بر ما، اين چه نامه اى است كه هيچ كار كوچك و بزرگى را فرو نگذاشته، جز اين كه همه را به حساب آورده است.
نامه عمل نفس اعمال انسان است كه خداوند آدمى را آشكارا بر آن آگاه مى كند و هيچ دليلى بهتر از مشاهده نيست.
اين كتاب در دنيا از درك انسان پنهان است و حجاب و غفلت روى آن را پوشانده. در قيامت خداوند آن را مى گشايد و پرده هاى غفلت را كنار مى زند و آدمى را از آن باخبر مى سازد: (لَّقَدْ كُنتَ فِى غَفْلَة مِّنْ هَـذَا فَكَشَفْنَا عَنكَ غِطَـآءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ)[5] ظاهراً منظور علامه طباطبائى از تفسيرى كه براى نامه اعمال ارائه مى دهد، همان صورت ملكوتى اعمال است.[6]
3. ديدگاه تفسير نمونه; اعمال انسان، همان گونه كه در درون جان او اثر مى گذارد، در عالم بيرون، در فضا و هواى اطراف، در زمينى كه بر آن زندگى مى كند و در همه چيز اثر دارد; گويى بر آن نقش مى بندد، نقش هاى طبيعى و غير قابل انكار، نقش هايى كه به وسيله قوا و نيروهاى عالم هستى و فرشتگان در دل اين موجودات ثبت مى شود و در قيامت پرده از آن برداشته مى شود و آشكار مى گردد. اين آثار از تمام محيط بيرون جمع آورى مى شود و فشرده مى گردد و به دست هر كس داده مى شود و با يك نگاه در آن حال هر كس معلوم است.[7]
از اين سه ديدگاه در مورد نامه اعمال، ديدگاه علامه طباطبائى كه نامه اعمال را نفس اعمال آدمى مى داند، ارجح و بهتر است. اين آيه گواه بر ارحجيت است: (هَـذَا كِتَـبُنَا يَنطِقُ عَلَيْكُم بِالْحَقِّ إِنَّا كُنَّا نَسْتَنسِخُ مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ)[8]; اين است كتاب ما كه عليه شما به حق سخن مى گويد. ما از آن چه مى كرديد، نسخه برمى داشتيم.
ظاهر آيات قرآن (حاقه، 19 و 25; انشقاق، 7 و 10) اين است كه نامه اعمال افراد نيكوكار به دست راستشان داده مى شود و نامه اعمال افراد بدكار به دست چپ شان، ولى نظر ديگرى هست كه مى گويد: راست و چپ دو امر اعتبارى است، در قيامت اصحاب يمين هر دو دستشان راست است; هم چنان كه در مورد خدا گفته مى شود كلتا يديه يمين[9] و اصحاب شمال هر دو دستشان چپ است.
هيچ چيز قيامت با دنيا قابل مقايسه نيست، لذا كيفيت نامه اعمال و گرفتن و خواندن آن براى ما قابل درك نيست و تنها آن چه در آيات و روايات بيان شده مى توان بازگو كرد.
[1]. كهف، آيه 49; حاقه، آيه 25ـ29; اسراء، آيه 14.
[2]. ر.ك: ملا محسن فيض، تفسير صافى، ج 3، ص 182، ذيل آيه 13 اسراء.
[3]. آل عمران، آيه 30.
[4]. كهف، آيه 49.
[5] . ق، آيه 22.
[6]. الميزان، ترجمه سيد محمد باقر موسوى همدانى، ج 13، ص 95.
[7]. تفسير نمونه، ج 12، ص 55; ناصر مكارم شيرازى و همكاران، پيام قرآن، ج 6، ص 105; ناصر مكارم شيرازى، يكصد و هشتاد پرسش و پاسخ، ص 374.
[8]. جاثيه، آيه 29.
[9]. شيخ حر عاملى، وسائل الشيعه، ج 24، ص 260.
منبع :«واحد پاسخ به پرسش هاى قرآنى» در «گروه پژوهش هاى نوآمد» وابسته به «مركز فرهنگ و معارف قرآن» از زير مجموعه هاى دفتر تبليغات اسلامى