سخنرانی مکتوب

شخصیت امام حسن مجتبی (ع) (سخنرانی حجت الاسلام و المسلمین دکتر ناصر رفیعی)

حجت الله اباذری

مرحوم خواجه نصیرالدین طوسی) برای هر کدام از ائمه( درود و صلوات ویژه ای نقل کرده است که به «صلوات چهارده معصوم» معروف شده است. ایشان الفاظ این صلوات را خیلی دقیق و ظریف انتخاب کرده است؛ وقتی به امام حسن مجتبی (ع) می رسد، می نویسد: «اللَّهُمَّ صَلِّ وَ سَلِّمْ وَ زِدْ وَ بَارِكْ عَلَى السَّيِّدِ الْمُجْتَبَى وَ الْإِمَامِ الْمُرْتَجَى سِبْطِ الْمُصْطَفَى وَ ابْنِ الْمُرْتَضَى عَلَمِ الْهُدَى الْعَالِمِ الرَّفِيعِ ذِي الْحَسَبِ الْمَنِيعِ وَ الْفَضْلِ الْجَمِيعِ وَ الشَّرَفِ الرَّفِيعِ الشَّفِيعِ ابْنِ الشَّفِيعِ الْمَقْتُولِ بِالسَّمِّ النَّقِيعِ الْمَدْفُونِ بِأَرْضِ الْبَقِيعِ الْعَالِمِ بِالْفَرَائِضِ وَ السُّنَنِ صَاحِبِ الْجُودِ وَ الْمِنَنِ.»[1]

در این فراز، اوصاف و ویژگیهایی برای امام مجتبی (ع) ذکر شده است که حکایت از بلندی مرتبه و علو درجۀ آن حضرت دارد؛ در اینجا به برخی از ویژگیها و خصایص آن حضرت اشاره می کنیم:

1. فرزند پیامبر (ص)

روزی که امام حسن (ع) به دنیا آمد، پیامبر (ص) به اسماء که امام مجتبی (ع) را میان قنداقه پیچیده بود، فرمود: «یَا أَسْمَاءُ هَاتِی اِبْنِی؛[2] ای اسماء پسرم را بده!»

آن حضرت نفرمود «پسر علی (ع)» یا «پسر فاطمه(س)»، بلکه فرمود «پسرم» را بدهید؛ این نخستین جملۀ پیامبر (ص) در مورد امام حسن (ع)، بعدها منشأ جریاناتی در تاریخ شد؛ چراکه آن حضرت از به کار بردن این جمله هدف داشت و بارها امام (ع) به این جمله اشاره و استناد می فرمود.

«انس بن مالک» می گوید: روزی پیغمبر (ص) در مسجد برای اقامه نماز ایستاد و امام حسن (ع) را در مقابل خود گذاشت؛ هنگامی که به سجده رفت، سجدۀ خود را طولانی کرد؛ هنگامی که نماز او به اتمام رسید، مردم از او علت طولانی شدن سجده را جویا شدند و گفتند گمان کردیم در حال سجده وحی بر تو نازل شده است! آن حضرت در پاسخ فرمود: «لَمْ يُوحَ إِلَيَّ وَ لَكِنَّ ابْنِي كَانَ عَلَى كَتِفِي فَكَرِهْتُ أَنْ أُعَجِّلَهُ حَتَّى نَزَلَ؛[3] بر من وحی نشد، بلکه فرزندم [امام حسن (ع)] بر کتف من نشسته بود؛ دوست نداشتم وى را به تعجيل پائين بياورم، تا اينكه خودش فرود آمد.»

در این روایت، به «فرزند پیامبر» بودن امام مجتبی (ع) تصریح شده است.

آیة مباهله[4] نیز امامان حسن و حسین' را به عنوان پسران پیامبر (ص) معرفی می کند (ابناءنا)!

پیامبر گرامی اسلام در مواقع متعددی امام حسن و امام حسین' را فرزندان خود معرفی می نمود و می فرمود: «هُمَا اِبنَای؛[5] این دو پسران من هستند.»

شاید این فرمایشات و تأکیدات نبیّ گرامی اسلام (ص) به این خاطر بود که جلوگیری کند از آنچه بنی امیه و بنی عباس در صدد آن بودند؛ چرا که آنان قصد داشتند تعبیر «ابن رسول الله» را از اهل بیت( بگیرند؛ چنانکه امروزه در نوشته های بعضی از مغرضین نیز این را می بینیم.

حکایت ذکوان؛ غلام معاویه

روزی معاویه به ذکوان گفت: هر کس حسن و حسین را پسرهای رسول خدا معرفی کند، باید با او برخورد شود. باید بگویند: پسر علی بن ابی طالب، نه پسر رسول خدا![6]

این سخن امثال معاویه به این دلیل است که اگر امام حسن و امام حسین' را به امام علی (ع) نسبت می دادند، می توانستند به خاطر نزاع با امیرالمؤمنین (ع) با آنها نیز برخورد کنند؛ اما اگر به پیامبر (ص) نسبت می دادند و «یابن رسول الله» می گفتند، دیگر نمی توانستند به آنها توهین کنند. نمی توانستند کربلا را عَلم کنند.

نکتۀ جالب این است که ائمه( نیز بر این مسئله عنایت داشتند؛ امام حسن (ع) صبح شهادت پدرش روی منبر فرمود: «أَيُّهَا النَّاسُ مَنْ عَرَفَنِي فَقَدْ عَرَفَنِي وَ مَنْ لَمْ يَعْرِفْنِي فَسَأُبَيِّنُ لَهُ نَفْسِي بَلَدِي مَكَّةُ وَ مِنًى وَ أَنَا ابْنُ الْمَرْوَةِ وَ الصَّفَا وَ أَنَا ابْنُ النَّبِيِّ الْمُصْطَفَى؛[7] ای مردم هر کس مرا می شناسد، که می شناسد و هر کس مرا نمی شناسد، خویش را برایش معرفی می کنم؛ شهر من مكه و منا مي باشد، من پسر مروه و صفا مي باشم، من پسر محمّد مصطفى هستم.»

امام سجاد (ع) نیز در شهر شام فرمود: «أَنَا ابْنُ الْمَرْوَةِ وَ الصَّفَا أَنَا ابْنُ مُحَمَّدٍ الْمُصْطَفَى؛[8] من فرزند مروه و صفا هستم و من فرزند محمد مصطفی (ص) هستم.»

استدلال یحیی بن یعمر

«یحیی بن یعمر» از علمای خراسان و اهل بلخ و مروّج آثار اهل بیت( بود. روزی او را با غل و زنجیر نزد حجاج بن یوسف ملعون آوردند. حجاج گفت: شنیده ام در جلساتت حسن و حسین' را فرزندان پیامبر (ص) می خوانی؟ این به چه دلیل است؟

گفت: به دلیل آیۀ قرآن.

حجاج گفت: کدام آیه؟

یحیی گفت: آیۀ شریفۀ ]وَ نُوحاً هَدَیْنا مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ وَ أَیُّوبَ وَ یُوسُفَ وَ مُوسی  وَ هارُونَ[[9]؛ «و نوح را از پیش راه نمودیم، و از نسل او داود و سلیمان و ایوب و یوسف و موسی و هارون را [هدایت کردیم ].»

سپس گفت: جناب حجاج! عیسی که از پدر به نوح نمی رسد؛ چون عیسی پدر نداشت؛ اما خدا در قرآن می گوید: عیسی ذریة نوح است!

حجاج گفت: بند و زنجیرها را از او باز کنید.[10]

هارون الرشید و پاسخ امام کاظم (ع)

در زمان امام کاظم (ع) و بنی عباس، روزی هارون الرشید مقابل حرم پیامبر (ص) ایستاد و در حالی که بر دیگران فخر می فروخت، گفت: «السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا ابْنَ عَمِّ؛ سلام بر تو ای پیامبر خدا! سلام بر تو ای پسر عمو!»

امام کاظم (ع) از پشت سر او آمد و در حضور جمعیت صدا زد: «السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا أَبَهْ؛ سلام بر تو ای پیامبر! سلام بر تو ای پدر جان!» (در مقابل ابن عمّ، پدر نزدیک تر است)

هارون گفت: به چه دلیل می گویی «پدر»؟

حضرت فرمود: به دلیل آیة مباهله و آیاتی دیگر از قرآن کریم (که امام (ع) به آنها استناد فرمود).[11]

2. وصیّ پیامبر (ص)

پیامبر گرامی اسلام (ص) مکرر و در مواقع مختلفی، به ذکر نام اوصیاء بعد از خود می پرداخت و به همگان آنان را معرفی می نمود؛ در برخی از روایات به نام آنان تصریح می کند و در برخی دیگر وصایت را به خاندان خود اختصاص می دهد.

پیامبر گرامی اسلام (ص) بارها و بارها به امامت اهل بیت( اشاره کرده و فرمود:

«الْأَئِمَّةُ مِنْ بَعْدِي اثْنَا عَشَرَ»[12]

«الْخُلَفَاءُ بَعْدِي اثْنَا عَشَرَ كَعِدَّةِ نُقَبَاءِ بَنِي إِسْرَائِيلَ.»[13]

«أَنَّ أَوْصِيَائِي بَعْدِي اثْنَا عَشَرَ.»[14]

بنابراین باید گفت احترام فرزندان پیامبر، احترام به پیامبر (ص) است؛ و به همین دلیل است که آیة تطهیر[15] را تنها به پنج تن اختصاص نمی دهیم، گرچه دربارة آنها و در جریان کساء نازل شده است؛ اما بر اساس روایات متعددی که از خود اهل بیت( رسیده است، تا امام زمان (ع) سریان و جریان دارد.

ابن عربی مالکی در شرح کتاب «الجامع الکبری» (سنن ترمذی)، ذیل حدیث «دوازده خلیفه» می گوید:

خلفای بعد از رسول خدا را تا روزی که خلافت منقرض شد، شمردم، دیدم چهل خلیفه می شود. پس دوازده خلیفه را چگونه حساب کنم؟ اگر از اول بخواهم بشمارم، یزید که نمی تواند با آن جنایتها خلیفة پیامبر (ص) باشد. خوبان را هم جدا کردم؛ چهار خلیفة اول، بعد امام حسن، بعد عمر بن عبدالعزیز و... باز هم دوازده نفر درست نمی شود! به همین جهت این حدیث معنا و مفهوم مشخصی ندارد.»[16]

ابوحاتم ابن حبّان (محدث و فقیه شافعی) می گوید: «منظور پیامبر (ص) دوازدة خلیفة اول است: خلفای چهارگانه، معاویه، یزید بن معاویه، معاویه صغیر، مروان بن حکم، عبدالملک بن مروان، ولید بن عبدالمک، سلمان بن عبدالملک و عمر بن عبدالعزیز است.»[17]

در مقابل «سیوطی» می گوید:

از گناهان عبدالملک همین بس که حجّاج را متولی بر مسلمانان و صحابه نمود. کسی که آنان را خوار و ذلیل گردانید؛ عده ای را حبس و شکنجه کرد و گروهی دیگر را به قتل رسانید؛ عدۀ بی شماری از صحابه و تابعین را به قتل رسانید که به شمارش در نمی آیند تا چه رسد به کسان دیگر! خدا از او نگذرد.»[18]

از مطالب ذکر شده بدست می آید که ائمه هدی( علاوه بر آنکه از فرزندان پیامبر گرامی (ص) هستند، وصایا و خلفای بعد از آن حضرت نیز هستند و این بر درجه و مقام ایشان می افزاید؛ هرچند برخی از علمای اهل سنّت به دلایل واهی نخواسته اند این مطلب (وصایت ائمه() را بپذیرند؛ همانند «ابن اثیر» از علمای بزرگ اهل سنت، که می گوید: مسلماً منظور از دوازده در این حدیث، دوازده امام شیعه نیست؛ چون همة آنها به خلافت نرسیدند، در حالی که خلافت؛ یعنی جانشینی.

در مقابل اینگونه افراد، دیگر علمای اهل سنّت همچون «محمود ابو ریه» در کتاب «اضواء علی السنة» قائلند: حرفهای ابن اثیر صحیح نیست. البته با صراحت نگفته است که منظور حدیث، ائمة شیعیان است؛ اما در پاورقی می گوید: خدمت علمای شیعه رفتم و برایم توضیح دادند، دیدم آنچه می گویند، درست است.[19]

3. عالِم امت پیامبر (ص)

ائمه( به مسئلۀ «تعلیم و تربیت» بسیار توجه و عنایت داشتند؛ علم آموزی و ترویج آموزه های دینی یکی از دغدغه های اساسی آنان بود و همواره در مسیر تعلیم و جهل زدایی جامعه تلاش می کردند.

امام حسن مجتبی (ع) نیز از این قاعده استثناء نبود و در هر زمان و مکانی به تعلیم و تربیت جامعۀ اسلامی اهتمام می ورزید؛ در اینجا به چند نمونه از علم آموزی آن حضرت اشاره می شود:

1. شخصی می گوید: وارد مسجد پیامبر (ص) شدم، دیدم فردی از قول رسول خدا (ص) حدیث می خواند [و حلقۀ درسی دارد]؛ از او پرسیدم: مراد از «شاهد» و «مشهود» در آیۀ شریفۀ ]وَ شاهِدٍ وَ مَشْهُودٍ[[20] چیست؟

او گفت: شاهد، روز جمعه و مشهود روز عرفه است.

از فرد دیگری که در طرف دیگر مسجد روایت می خواند، همین سؤال را پرسیدم، او گفت:

شاهد روز جمعه است و مشهود روز عید قربان.

به ناگاه دیدم جوانی با سیمایی زیبا گوشة مسجد نشسته است! پرسیدم: این آقا کیست؟ گفتند: حسن بن علی' است.

از ایشان سؤالم را پرسیدم، آن حضرت فرمود: شاهد «رسول الله (ص)» است و مشهود «روز قیامت»؛ آیا نشنیده ای قول خدای عزّوجلّ را که فرمود: ]یا أَیُّهَا اَلنَّبِیُّ إِنّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً[[21]؛ «ای پیامبر (ص) ما تو را فرستادیم تا گواه، بشارت دهنده و انذارکننده باشی.»

و همچنین فرمود: ]ذلِكَ يَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ وَ ذلِكَ يَوْمٌ مَشْهُودٌ[[22]؛ «آن [روز] روزى است كه مردم را براى آن گرد مى آورند، و آن [روز] روزى است كه [جملگى در آن ] حاضر مى شوند.»[23]

این روایت نشانی است از نقش تعلیم و آموزش در زندگی امام حسن (ع) مجتبی.

2. شخصی امام حسن (ع) را دید که سوار بر اسب، در هیبت و بزرگواری، با لباسهای خوب است. گفت: «إِنَّ فِيكَ كِبْراً؛ در شما تکبر می بینم.» (برخی گمان می کنند اگر در کسی عظمت و ابهت باشد، این همان تکبّر است) حضرت فرمود: «كَلَّا الْكِبْرُ لِلَّهِ وَحْدَهُ وَ لَكِنْ فِيَّ عِزَّةٌ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ؛[24] هرگز (در من تکبّر وجود ندارد) بلکه تکبّر و بزرگی از آن خداوند است؛ ولکن در من عزّت وجود دارد! مگر نشنیدی که خداوند عزّ و جلّ فرمود: عزّت برای خدا و رسول خدا و مؤمنین است.»

آن حضرت با این تذکّر فرد مقابل را متوجه اشتباه خویش نمود و علاوه بر آن تفاوت بین دو واژۀ «تکبّر» و «عزّت» را بیان فرمود. در اینجا حضرت امام مجتبی (ع) در صدد برآمد تا فردی را در مسیر «تعلیم و تربیت» قرار دهد.

از اینگونه موارد در زندگی امام مجتبی (ع) زیاد بوده است؛ امیرالمؤمنین علی (ع) در موارد متعددی، سؤالاتی را که از ایشان پرسیده می شد، به امام حسن (ع) ارجاع می داد و می فرمود: از نور دیده ام سؤال کنید.

پرسش و پاسخ امیرالمؤمنین و امام مجتبی'

روزی امیرالمؤمنین علی (ع) چند سؤال از امام حسن مجتبی (ع) پرسید و آن حضرت پاسخ داد؛

امیرالمؤمنین (ع): «ای فرزندم! سداد چیست؟»

امام حسن (ع): «يَا أَبَتِي السَّدَادُ دَفْعُ الْمُنْكَرِ بِالْمَعْرُوفِ؛ پدرم! سداد [و محکمی] این است که منکر را با معروف دفع کنی.»

امیرالمؤمنین (ع): «شرف چیست؟»

امام حسن (ع): «اصْطِنَاعُ الْعَشِيرَةِ وَ حَمْلُ الْجَرِيرَةِ؛ نیکی کردن با عشریه و خویشاوندان و جرم عشریه را به عهده گرفتن).»

امیرالمؤمنین (ع): «مروّت چیست؟»

امام حسن (ع): «الْعَفَافُ وَ إِصْلَاحُ الْمَالِ؛ عفاف و اصلاح مال.»

امیرالمؤمنین (ع): «رقت چیست؟»

امام حسن (ع): «النَّظَرُ فِي الْيَسِيرِ وَ مَنْعُ الْحَقِيرِ؛ نظر در یسیر و منع حقیر.»

امیرالمؤمنین (ع): «دنائت چیست؟»

امام حسن (ع): «إِحْرَازُ الْمَرْءِ نَفْسَهُ وَ بَذْلُهُ عِرْسَهُ؛ خود را استوار داشتن و همسر خود را رها کردن.»

امیرالمؤمنین (ع): «جود و سماحت چیست؟»

امام حسن (ع): «الْبَذْلُ فِي الْعُسْرِ وَ الْيُسْرِ؛ بخشش در دشوارى و آسانى.»

امیرالمؤمنین (ع): «بخل چیست؟»

امام حسن (ع): «أَنْ تَرَى مَا فِي يَدَيْكَ شَرَفاً وَ مَا أَنْفَقْتَهُ تَلَفاً؛ آنچه در دست تست آن را شرف بينى و آنچه انفاق كنى، آن را تلف دانى.»

امیرالمؤمنین (ع): «برادری چیست؟»

امام حسن (ع): «الْمُوَاسَاةُ فِي الشِّدَّةِ؛ یاریگری با مال در هنگام سختى [و شدت] .»

امیرالمؤمنین (ع): «جبن [و ترس] چیست؟»

امام حسن (ع): «الْجُرْأَةُ عَلَى الصَّدِيقِ وَ النُّكُولُ عَنِ الْعَدُوِّ؛ جرأت آوردن بر دوست و ترسيدن از دشمن.»

امیرالمؤمنین (ع): «غنیمت چیست؟»

امام حسن (ع): «الرَّغْبَةُ فِي التَّقْوَى وَ الزَّهَادَةُ فِي الدُّنْيَا هِيَ الْغَنِيمَةُ الْبَارِدَةُ؛ رغبت در تقوى و عدم دلبستگی به دنيا كه آن غنيمت بارده (غنیمت به دست آمده بدون جنگ و خون ریزی) است .»

امیرالمؤمنین (ع): «حلم چیست؟»

امام حسن (ع): «كَظْمُ الْغَيْظِ وَ مِلْكُ النَّفْسِ؛ خشم فرو خوردن و عنان نفس بدست گرفتن.»[25]

در ادامۀ این روایت امیرالمؤمنین علی (ع) از موارد دیگری همچون «فقر»، «منعت»، «ذلّت»، «درماندگی»، «جرأت»، «مجد و بزرگی»، «سفاهت»، «غفلت» و «حرمان» نیز سؤال کرد و امام مجتبی (ع) پاسخهای عالمانه و متقنی برای این سؤالات ارائه نمود.

این سؤالات و پاسخهای آن نشان از بُعد بلند و والای علمی و آموزشی زندگی حضرت امام مجتبی (ع) دارد.

سخن پایانی

زندگی هر کدام از ائمۀ هدی( از ابعاد گوناگونی قابل بررسی است و هر گوشه از زندگی فردی و اجتماعی آنان برای پیروان و جویندگان حقیقت، سرشار از درس آموزی است؛ پرداختن به همۀ این ابعاد از وسع یک سخنرانی خارج است و به همین دلیل تنها به گوشه ای از زندگی امام مجتبی (ع) اشاره گردید.

__________________________________________

[1]. زاد المعاد، محمدباقر مجلسی، مؤسسه أعلمی للمطبوعات، بیروت، چاپ اول، 1423ق، ص400.

[2]. صحیفة الرضا%، علی بن موسی الرضا%، کنگره جهانی امام رضا%، مشهد، چاپ اول، 1406ق، ص124.

این حدیث ارزشمند را صحیح بخاری، صحیح مسلم، سنن ترمذی و سنن ابی‏داود نیز نقل کرده‏اند! یکی از نویسندگان شارح صحیح بخاری می‏نویسد: «هذا حدیث حَسَنٌ صحیحٌ؛ سند این حدیث قطعی و صحیح است.» اصلی‏ترین جایگاه این حدیث در صحیح بخاری است که اهل‏سنّت تقریباً از هیچ یک از احادیث صحیح بخاری نمی‏گذرند، حتی اگر حدیث مخالفی در کتاب بخاری باشد، سعی می‏کنند توجیه‏اش کنند.

[3]. بحار الانوار، محمدباقر مجلسی، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، 1403ق، ج43، ص294.

[4]. ]فَمَنْ حَاجَّكَ فيهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَكُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكاذِبينَ[ آل‏عمران/61.

[5]. أمالی، شیخ صدوق، نشر کتابچی، تهران، چاپ ششم، 1376ش، ص217.

[6]. در ادامه این حکایت چنین آمده است:

ذكوان گويد كه چون چند روز بر اين مطلب گذشت، معاویه به من گفت اسامی اولاد او را بنویسم؛ من پسران و پسرزادهاى او را نوشتم، پسران دخترانش را ننوشتم و نوشته را پيش وى بردم. چون نظر كرد گفت؛ وای بر تو! چرا غافل شدى از بزرگ‏ترين فرزندان من؟ گفتم: كدام را مي‏گوئى؟ گفت: فرزندان دخترى‏ام را. گفتم: آيا پسران دختر تو پسران تو باشند و پسران فاطمه زهرا پسران رسول الله نباشند؟ گفت: چه گفتى كه خداى تو را بكشد؛ مبادا اين سخن را كسى از تو بشنود. (کشف الغمه، علی بن عیسی اربلی، ترجمه زواره‏ای، انتشارات اسلامیه، تهران، چاپ سوم، 1382ش، ج2، ص123).

[7]. بحار الانوار، محمدباقر مجلسی، ج43، ص356.

[8]. مناقب آل ابی‏طالب، ابن شهرآشوب مازندرانی، نشر علامه، قم، چاپ اول، 1379ش، ج4، ص168.

[9]. انعام/ 84.

[10]. أمالی، شیخ صدوق، ص631.

[11]. الارشاد، شیخ مفید، کنگره شیخ مفید، قم، چاپ اول، 1413ق، ج2، ص234.

[12]. عیون اخبار الرضا%، شیخ صدوق، نشر جهان، تهران، چاپ اول، 1378ق، ج1، ص59 و الامامۀ و التبصرۀ، شیخ صدوق، مدرسه امام مهدی(عج)، قم، چاپ اول، 1404ق، ص1.

[13]. کمال الدین و تمام النعمه، شیخ صدوق، انتشارات اسلامیه، تهران، چاپ دوم، 1359ش، ج1، ص272 و عیون اخبار الرضا%، ج1، ص50.

[14]. کشف الغمۀ، ج2، ص509.

[15]. ]إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْت[ احزاب/33.

[16]. شرح سنن ترمذی، ابن عربی مالکی، دارالکتاب العربی، بیروت، بی‏تا، ج9، ص69.

[17]. عون المعبود فی شرح سنن ابی‏داود، محمد شمس‏الحق، دارالحدیث، قاهره، 2001م، ج11، ص361.

[18]. تاریخ الخلفاء، جلال الدین سیوطی، مکتبۀ نزار، مکه مکرمه، 1421ق، ص230.

[19]. ر.ک: اضواء علی السنّۀ المحمدیه، محمود ابو ریه، مؤسسه اعلمی، بیروت، بی‏تا.

[20]. بروج/ 3.

[21]. احزاب/ 45.

[22]. هود/ 103.

[23]. تفسیر صافی، ملامحسن فیض کاشانی، مکتبۀ الصدر، تهران، چاپ دوم، 1415ق و البرهان في تفسير القرآن، سید هاشم بحرانی، مؤسسه بعثت، قم، چاپ اول، 1374ش، مقدمه ج‏1، ص29.

[24]. البرهان فی تفسیر القرآن، سید هاشم بحرانی، ج5، ص389.

[25]. کشف الغمه فی معرفۀ الائمۀ، علی بن عیسی اربلی، ج1، ص569.