عارف الهی

عارف الهی مرحوم بهاری همدانی انگیزه تبلیغ را رحمت و شفقت بر بندگان دانسته و می‌نویسد: «فرقه دیگری [از مبلغان و واعظان هستند] كه تهذیب اخلاق كرده و تصفیه نفس كدورات نموده و نفس را از شواغل و علایق دنیویه استخلاص فرموده و طمع خود را از خلق به سوی حق گردانیده و رحمت و شفقت بر عباد او را بر هدایت و ارشاد واداشته... .‌» (9)
عالم ربانی ملا مهدی نراقی نیز از این باب می‌گوید: «از واعظان [كسی است] كه اهل تهذیب اخلاق و مراقبت دل و پاكی درون از آلودگی باشد و دنیا در چشمش كوچك نماید و طمع از خلق بریده و التفاتی به آن‌ها نداشته باشد و مهربانی و شفقت بر بندگان خدا، او را به نصیحت و موعظه و رها ساختن ایشان از بیماری‌های گناهان فراخوانده باشد... .‌» (10)
راغب اصفهانی گفته است: «از علل و اسباب برقراری نظام آفرینش و استواری امور مردم، یكی محبت است؛ و دیگری عدالت.‌» خداوند می‌فرماید: «به تحقیق آنان كه ایمان آوردند و عمل شایسته انجام دادند؛ خداوند بخشنده، برای آنان محبتی [در نزد دیگران] قرار می‌دهد.‌» (11) یعنی خداوند چنین افرادی را محبوب قلوب دیگران قرار می‌دهد... و این بیانگر این نكته است كه با دوستی و محبت، بهتر می‌توان عقاید و افكار دینی را بین مردم رواج داد. حتی بیشتر از خشونت و تندخویی؛ زیرا خشونت موجب تنفر است، ولی محبت، الفت آور می‌باشد.‌» (12)
روشن است كه اگر تبلیغ و وعظ، حالت شفقت و دلسوزی به خود گیرد، كارسازتر و مؤثرتر خواهد افتاد زیرا:
1. مبلغ محبوب قلوب مردم می‌شود؛
2. تبلیغ از روی حقد، كینه، دشمنی و ستیزه جویی نیست؛
3. برای پول - شهرت و دنی ا نمی‌باشد؛
4. برای آزار و اذیت یا تحكم و فرمان دادن نیست؛
5. از روی خودخواهی، غرور و حقیر پنداشتن دیگران نیست؛
6. برای صرف انجام وظیفه نیست و فراتر از آن است؛
7. امری انسانی، الهی و از سر نوع دوستی و خیرخواهی است.
البته این امر، مستلزم آن است كه مبلغ با بیانی نرم و توام با عطوفت با مردم... [حتی گناه كاران و مفسدان] سخن گوید و از درشت گویی، دشنام و تحقیر دیگران و یا رفتارهای ریاكارانه بپرهیزد.
عارف مشهور مرحوم ملكی تبریزی می‌گوید: «واعظ در خلال سخنانش، با نرمی و مدارا و بیانی ساده و به روش پیامبران، به حقیقت حقه اشاره و با بیانی لطیف و الفاظ معروف دینی... این حقایق را به اذهان نزدیك كند.‌» (13)