امام رضا علیه السلام از موقعیت ولیعهدی براى گسترش اسلام استفاده ها برد و توانست پیام اهل بیت را به اقصى نقاط سرزمین اسلام برساند و بیش از پیش، مردم را نسبت به حقانیت راه امامان و نامشروع بودن جریان خلافت عباسى، متوجه سازد.
یکی از مهم ترین مقاطع حیات امام رضا(علیه السّلام) جریان ولایت عهدی آن حضرت است. مأمون خلیفه وقت عباسی، از نبوغ سیاسی بالایی برخوردار بود و توانست مرحله به مرحله با تمامی مشکلاتی که از آغاز خلافتش بر سر راهش قرار گرفته بود مبارزه کرده و پایگاه خود را نیرومند و حاکمیت خود را استوار سازد. یکی از آن کارها این بوده که امام رضا(علیه السلام) را به اجبار از مدینه به مَرو، پایتخت خلافت عباسی در آن دوره، آورد و آن حضرت را ولیعهد خود قرار داد.[1]
اهداف مامون از ولیعهدی امام
از آن جایی که مامون سیاست‌باز بود از ولیعهدی امام رضا علیه السلام اهداف متعددی داشت از جمله:
1. اولین هدف او این بود که اگر امام رضاعلیه السّلام ولایت عهدی او را بپذیرد، ناگزیر مشروعیت خلافت بنی عباس را پذیرفته است.
2. علویان، خلافت عبّاسیان را به رسمیّت بشناسند؛ بدین ترتیب اختلاف و دشمنی دیرینه ای که میان این دو خاندان وجود داشت خود به خود و به نفع عبّاسیان از بین می رفت.
3. با آوردن امام رضا علیه السّلام در تشکیلات خلافت، فعالیّت های آن حضرت کنترل و محدود شده و او دیگر نمی توانست خود را امام معرفی نماید زیرا در این صورت باید مردم را نه تنها به پذیرش ولایت عهدی خود، بلکه حتی برای خلیفه ای که جانشینی او را پذیرفته بود دعوت نماید و بدین ترتیب جنبه استقلالی عنوان امامت آل علی(علیه السلام) برای همیشه از بین می رفت.
4. با پذیرفتن ولایتعهدی مأمون مقام و منزلت امام رضا(علیه السلام) کاستی یافته و از چشم طرفدارانش خواهد افتاد و دیگر کسی او را به عنوان یک چهره منزّه و مقدس نخواهد شناخت. به گفته «ابا صلت هروی» یکی از اصحاب امام رضا(علیه السلام): مأمون ولایت عهدی را به امام واگذاشت تا به مردم نشان بدهد که امام، دنیاخواه است و بدین ترتیب موقعیت معنوی خود را پیش مردم از دست بدهد.[2]
مقابله امام با نقشه و اهداف مامون
امام رضا علیه السلام از موقعیت ولیعهدی براى گسترش اسلام استفاده ها برد و توانست پیام اهل بیت را به اقصى نقاط سرزمین اسلام برساند و بیش از پیش، مردم را به حقانیت راه امامان و نامشروع بودن جریان خلافت عباسى، متوجه سازد و در این راستا از راه کارهای متفاوتی استفاده نمودند از جمله:
1. هنگامی‌که امام را از مدینه به خراسان دعوت کردند آن حضرت فضای مدینه را از کراهت و نارضایتی خود پرکرد، به‌طوری‌که همه کسانی که پیرامون امام بودند دلشان از کینه مأمون که امام عزیزشان را این‌طور ظالمانه از آنان جدا می‌کرد و به قتلگاه می‌برد لبریز شد.[3]
2. تا وقتی مامون حضرت را تهدید به قتل نکرده بود ایشان ولیعهدی را قبول نکرد و این امر باعث شد دست‌اندرکاران امور که به ظرافت تدبیر مأمون واقف نبودند ناشیانه عدم قبول امام را همه‌جا منتشر کردند و مردم فهمیدند که امام دنبال مقام نیست بلکه مامون او را اجبار به پذیرش کرده است.
3.امام با شرط مداخله نکردن در امور حکومت، نقشه مامون بر مشروع کردن فعالیت های خود را خنثی کردند.[4] تا کارهای مامون به اسم امام ثبت نگردد.
4. امام با استفاده از مقام ولیعهدی سخنانی را که در طول یک صد و پنجاه سال جز در خفا و با تقیه و جز به خواص و یاران نزدیک گفته نشده بود به صدای بلند فریاد کردند.
5. حضرت در هر فرصتی خود را در معرض ارتباط با مردم قرار می‌داد و آن ها را به مقام ولایت رهنمون می کرد.[5]
6. ولیعهدی امام رضا علیه السلام نه تنها مبارزات علویان را سرکوب نکرد بلکه وضع جدید امام موجب دل‌گرمی آنان و پیش رفتشان شد.
دستاوردهای امام از ولیعهدی
حضرت امام رضا(علیه السلام) از شرایط و آزادی نسبی که به وجود آمده بود، چند زمینه را عرصه فعالیت های خویش قرار دادند و توانستند اهداف کلان مد نظر خود را دنبال و آن ها را محقق کنند.
1. حضرت در این دوره اقدام به انتشار معارف حقیقی الهی نمود و توانست ثابت کند که امر خلافت پس از پیامبر فقط باید در دست اهل بیت باشد.
2. آشکار کردن داعیه امامت شیعی در سطح عظیم اسلام و دریدن پرده غلیظ تقیه و رساندن پیام تشیع به گوش همه مسلمان‌ها.
3. در مقابل مظلومیت هایی که اهل بیت در طی چندین دهه بر خود دیده بودند با ولیعهدی امام رضا علیه السلام، این بار خلیفه در انظار عمومی فضایل اهل بیت را برمی شمرد و از مظلومیت اهل بیت علیهم السلام و از ستم های حاکمان پیشین بر این خاندان سخن می گفت. این امر با این که ظاهری بود، ولی باعث گرایش تعداد زیادی به سوی اهل بیت شد.
4. قبول ولایتعهدی توسط امام باعث شد که آزارعلویان متوقف شود.[6]
در نتیجه امام علیه السلام توانستند نقشه شوم مامون را خنثی نمایند و آن را تبدیل به پل ترقی و اعتلای شیعه نمایند.
پی نوشت
[1] کشف الغمه فی معرفه الائمه ج 2، ص282.
[2] تاریخ تشیع در ایران تا قرن دهم، ص50.
[3] عیون اخبار الرضا(ع)ج۲ ص۲۱۷ ح28.
[4] ارشاد جلد ۲، ص ۶۰۱.
[5] منتخب التواریخ، ص 525.
[6] زندگی سیاسی هشتمین امام، ص 162ـ 165.
امام رضا علیه السلام با اجبار و اکراه ولیعهدی مامون را پذیرفت و براساس علم امامت، نقشه‌های مامون را برملا و موجب شکوفایی شیعه و شئونات امامت شدند.