قرآن از جنبه‌های مختلفی اعجاز خود را به نمایش گذاشته است. یکی از جنبه‌هایی که در دوران معاصر با رشد علم و دانش جلوه‌ای بیشتری پیدا کرده، اعجاز علمی قرآن است.
آیا مطالب علمی که امروزه کشف می‌شود، پیش از این در قرآن بیان شده است؟ اگر بیان شده، چرا کسی از علمای دین این مطالب را نگفته و اکنون که علم آنها را ثابت کرده، دین‌داران ادعا می‌کنند خداوند پیش از این، به این مسائل در قرآن اشاره کرده است؟
آیا به‌راستی در قرآن معجزات علمی وجود دارد یا این‌ها تنها ادعاهایی است که مسلمانان و علمای دین برای اثبات حقانیت قرآن اظهار می‌کنند؟
برای اینکه بدانیم آیا قرآن نسبت به مسائل علمی نظر دارد و آیا مطالب علمی در قرآن وجود دارد یا نه؟ باید به چند نکته توجه کنیم:
یک) قرآن کتاب هدایت
هدف اصلی نزول قرآن، هدایت بشر به سوی سعادت و کمال است. در آیه ۹ سوره اسراء می‌خوانیم:
«إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ يَهْدي لِلَّتي هِيَ أَقْوَمُ وَ يُبَشِّرُ الْمُؤْمِنينَ الَّذينَ يَعْمَلُونَ الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْراً كَبيرا؛[۱] حقّا كه اين قرآن (جامعه انسانى را) به پايدارترين و استوارترين طريق و آيين هدايت میكند، و مؤمنانى را كه پيوسته عملهاى صالح به جا مىآورند بشارت مىدهد كه براى آنها (در دنيا و آخرت) پاداشى بزرگ است.»
با توجه به این مسئله نباید از قرآن انتظار بیان مسائل اجتماعی، سیاسی و یا علمی را داشته باشیم. لازم نیست قرآن در یک مسئله علمی حتما نظریه داده باشد؛ زیرا قرآن درصدد و جایگاه حل مسائل علمی نیست.[۲]
اما همانطور که در آیه آمده، قرآن به درست‌ترین و پایدارترین راه‌ها هدایت می‌کند و در این زمینه هیچ چیز را فروگذار نکرده است.
مطالب علمی در قرآن
از آنجا که قرآن وحی خداوند است و زاییده‌ی فکر بشر نیست، هیچ‌گونه اشتباه یا خطایی در آن رخ نمی‌دهد. در برخی آیات به تناسب موضوعی که بیان می‌شود به آفرینش جهان و رازهای عالم هستی اشاره شده است.
به عنوان نمونه خداوند فشار و تنگی سینه گمراهان را به فشار و سختی تنفس کسانی که در حال صعود به آسمان هستند تشبیه می‌کند:
«وَ مَنْ يُرِدْ أَنْ يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقاً حَرَجاً كَأَنَّما يَصَّعَّدُ فِي السَّماءِ؛[۳] و آن كس را كه [خداوند] بخاطر اعمال خلافش بخواهد گمراه سازد، سينهاش را آن چنان تنگ مىكند كه گويا مىخواهد به آسمان برود.»
امروزه با پی بردن به پدیده فشار هوا این مطلب ثابت شده است که هر چه انسان به سمت بالا حرکت کند هوا رقیق‌تر و میزان اکسیژن کمتر شده و به همین خاطر تنفس سخت‌تر می‌شود.
عده‌ای از مفسرین این مطلب را نشانه‌ای از اعجاز علمی قرآن دانسته‌اند.[۴]
بدون شک برای بشر ۱۴۰۰ سال پیش امکان فهم چنین موضوعی فراهم نبوده و سخن دقیق در این باره تنها از وحی الهی قابل دریافت است.
تکامل فهم بشر از قرآن همزمان با رشد عقل
قرآن معجز جاوید نبی خاتم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) و کتاب هدایت بشر برای تمامِ اعصارِ بعد از پیامبر است. معارف و آموزه‌های قرآن در بالاترین حد ممکن قرار دارد و هیچ کتابی برتر از آن وجود ندارد.
بدون شک فهم تمام حکمت‌ها و دانش‌های قرآن از یک انسان عادی برنمی‌آید و این تنها اهل بیت(علیهم‌السلام) هستند که به تمام جنبه‌های این کتاب الهی آگاهی دارند. اما فهم بشر نیز به تدریج در حال تکامل است و هر قدر یک انسان عقل و فهم خود را بیشتر به کار بندد، از اسرار کتاب خداوند آگاهی بیشتری پیدا می‌کند.
درباره سوره توحید و آیات ابتدایی سوره حدید از حضرت امام سجاد(علیه‌السلام) نقل شده است که فرمودند:
«إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَلِمَ أَنَّهُ يَكُونُ فِي آخِرِ الزَّمَانِ أَقْوَامٌ مُتَعَمِّقُونَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ الْآيَاتِ مِنْ سُورَةِ الْحَدِيدِ؛[۵] خدای عزوجل می‌دانست که در آینده دور متعمقان و ژرف اندیشانی خواهند بود، پس نازل فرمود سوره توحید و آیاتی از اول سوره حدید را.»
حضرت در این حدیث به این مطلب اشاره کرده‌اند که درکِ عمیق‌ترِ آیات قرآن از کسانی برمی‌آید که فهمی ژرف‌تر و اندیشه‌ای برتر داشته باشند.
کشف جنبه‌های علمی قرآن همزمان با پیشرفت علوم تجربی
همانطور که گفتیم هنوز جنبه‌های گوناگونی از معارف قرآن برای بشر آشکار نشده است. یکی از این جنبه‌ها می‌تواند اشاره‌های علمی باشد که در برخی آیات، خداوند از آنها سخن می‌گوید.
پیشرفت سریع علوم تجربی در چند قرن اخیر باعث آشنایی فراوان بشر با پیچیدگی‌ها و رازهای خلقت شده است. آگاهی اندک بشریت در گذشته مانع از درک اشاره‌های علمی قرآن بوده؛ اما بشر امروز با توجه به کشفیات علم جدید بیش از پیش به سرچشمه‌ی وحیانی قرآن پی می‌برد.
هر فرضیه‌ای علمی را به قرآن استناد ندهیم
نکته‌ی شایان توجه، عدم شتاب‌زدگی در نسبت دادن موضوعات علمی به قرآن است. نباید به صرف مشابهت بین بخشی از آیات قرآن و یک مطلب علمی به سرعت آن ادعا را به قرآن نسبت دهیم.
ابتدا باید از نظر علمی مطمئن باشیم که این نظریه ثابت شده است و امکان رد آن وجود ندارد و در مرحله‌ی دوم با مراجعه به نظر مفسران برجسته از صحت دلالت آیه بر آن مطلب اطمینان حاصل کنیم.
برخی محققان که در زمینه اعجاز علمی قرآن پژوهش کرده‌اند، معتقدند تا کنون تنها پنج مورد از اعجاز علمی قرآن به اثبات رسیده است.[۶]
بنابراین باید در این باره دقت کنیم تا زمینه سوء استفاده دشمنان قرآن فراهم نشود و با برداشت‌های غلط از آیات قرآن، مطلب اشتباهی را به وحی الهی نسبت ندهیم.
پی‌نوشت
[۱] سوره اسراء، آیه۹.
[۲] تفسیر موضوعی قرآن از منظر استاد محمد تقی مصباح، قرآن شناخت، شماره دوم.
[۳] سوره انعام، آیه۱۲۵.
[۴] تفسیر نمونه، ج۵، ص۴۳۶.
[۵] کافی چاپ اسلامیه، ج۱، ص۹۱.
[۶] پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، محمدعلی رضایی‌اصفهانی.
از آنجا که قرآن وحی الهی و کلام خدا است هیچ گونه خطایی در آن راه ندارد. قرآن کتاب هدایت است و آیات آن در درجه نخست آموزه‌هایی برای هدایت انسان هستند. اما به تناسب گاهی در قرآن اشاراتی نسبت به موضوعات علمی شده است. انطباق این آیات با گزاره‌های قطعی علم می‌تواند نشانه‌ای از غیر بشری بودن آیات قرآن به شمار آید.